میراث مکتوب- تذکرۀ «تحفة الفصحا» تألیف منشی چندربهان برهمن، به تصحیح و تحقیق دکتر عارف نوشاهی منتشر شد.
تحفة الفصحا تألیف چندربهان برهمن منشی دربار شاهجهان و داراشکوه، تذکره مانندی است در شرح حال و نمونه اشعار بسیار کوتاه از شاعران دوره اکبر پادشاه، جهانگیر پادشاه و شاهجهان پادشاه که در ۱۰۶۸ق در اکبرآباد هندوستان تألیف شده است.
اکثریت شاعران در این تذکره بومی و هندی الاصل بوده‌اند و تعدادی از آنهایی است که از ایران و ماوراءالنّهر به هندوستان رفتند و مدّتی در آنجا سکونت کردند و به وطن خود بازگشتند.
بیشتر تعداد تراجم، اختصاص به هم‌روزگاران مؤلّف دارد و بسیاری از اینان در حین نگارش کتاب در قید حیات بوده‌اند.
مؤلّف با اکثر شاعران دوست و آشنا بوده است. چنانچه در شرح حال آنان به رابطة شخصی اشاره شده است.
مؤلّف، خوشنویس هم بوده و در تراجم شاعرانی که خوشنویس بوده‌اند، به مهارت خوشنویسی آنان نیز اشاره کرده است. گویی تحفة الفصحا، تذکرة برخی خوشنویسان قرن ۱۱ هجری نیز هست.
مؤلّف در ضمن ضبط نمونۀ شعر برخی شاعران اشاره می‌کند که ترانه پردازان و نغمه سازان فلان بیت او را بر زبان دارند. این نوع اطلاعات، گرایش موسیقی شبه قاره را به ما گزارش می‌دهد.
در تحفة الفصحا مؤلّف تمام تراجم را در پنج قسم تقسیم کرده و در آغاز هر قسم توجیه کرده که چرا این شاعران را برگزیده است. چنانکه:
در قسم اوّل ۱۵ شاعر از معاصران و قریب العهد ایران و توران. «اگرچه از ذکر کیفیّت ارباب سخن و اهل طبع ـ که در ایران و توران کوسِ سخنوری و سخندانی بلندآوازه داشتند ـ نسخه‌ها و بیاض‌ها پُر است، لیکن در این مقام به طریق اجمال، برخی از حال بعضی عزیزان صاحبِ سخن رقم پذیرفتة خامة نیاز می‌گردد.»
در قسم دوم ۲۹ شاعر از روزگار اکبر پادشاه (۹۶۳- ۱۰۱۴ق/ ۱۵۵۶- ۱۶۰۵م). «در عهدِ رضوان منزلت، پادشاهِ شاهان، قبلة خدا آگاهان، حضرت جنّت‌آشیانی اگرچه اربابِ طبع و صاحب سخن طبقه طبقه بود، امّا جمعی از شعرا و امرایی که صاحب دیوانِ غزل و مثنوی‌اند، اشعارِ آنها بر سبیلِ اختصار، به طریقِ یادگار در تحت نام هر یک رقم‌پذیرِ خامة سوانح‌نگار می‌گردد.»
در قسم سوم ۱۸ شاعر از عصر جهانگیر پادشاه (۱۰۱۴- ۱۰۳۷ق/ ۱۶۰۵- ۱۶۲۸م). «اگرچه در عهد پادشاه آسمان‌جاه، خلیفة الرّحمانی، جنّت‌مکانی اهل سخن و ارباب طبع در اطراف و اکناف هندوستان بسیار بودند، امّا جمعی که در محفل خلدآیین راه داشتند.»
در قسم چهارم ۶۹ شاعر از دورة شاهجهان پادشاه (۱۰۳۷- ۱۰۶۸ق/ ۱۶۲۸- ۱۶۵۸م). «اگرچه در عهد حضرت عر‌ش‌آشیانی و حضرت جنّت‌مکانی فصحا و بلغا بسیار بودند امّا در زمان سعادت‌نشان اعلی حضرت خاقانی، خلیفة الرّحمانی، صاحبقران ثانی هنگامة سخن و سخندانی رونق و رواج دیگر دارد.»
در قسم پنجم ۱۲ شاعر از امیران و امیرزادگان سلطنت شاهجهان، به شمول مؤلّف. «اگرچه امرا و امیرزاده‌های این دولت عُظمی سخن‌فهم و صاحب‌طبعند، اسامی آنها مختصر در این رساله گنجایش ندارد، امّا جمعی که در سخن‌سنجی و دریافت نزاکت مشهورند.»
روی هم رفته در این تذکره یک صد و چهل و سه (۱۴۳) شاعر مدخل قرار گرفته‌اند. چون مؤلّف شرح حال جوهری را دو بار نوشته است. بار اوّل زیر «جوهری» و بار دوّم زیر «جوهر ایرانی»، ما آن را یک شاعر به شمار آورده‌ایم.
این تذکره بر اساس تک نسخه موجود در آرشیو ملی پاکستان اسلام آباد تصحیح شده است. دکتر عارف نوشاهی، مصحح تذکره علاوه بر نوشتن مقدمه ای جامع در شرح حال مؤلف و معرفی و نقد تذکره، تعلیقاتی ممتع و نمایه‌هایی نیز بر کتاب افزوده است. این نمایه‌ها عبارتند از: کسان ( نام و تخلّص)، مکان‌ها (عام و خاص)، نسبت‌های مکانی، لقب و تعریف برای مکان‌ها، اقوام، القاب، شاخص‌ها، پیشه‌ها، منصب‌ها و طبقات اجتماعی، کتاب‌ها، مجموعه‌های اشعار، الفاظ و ترکیبات ادبی، بلاغی و هنری و مصراع‌یاب.
این تذکره از سوی انتشارات سفیر اردهال، تهران روانه بازار شده است.