میراث مکتوب- محمدابراهیم ذاکر، دندانپزشک و مصحح آثار مربوط به تاریخ پزشکی،رسالۀ «التشریح» نوشتۀ عمادالدین محمود شیرازی را با نظارت رضا ماستری‌فراهانی تصحیح کرده است. این اثر به عنوان سیصد و پنجاه‌وششمین اثر از مجموع آثار موسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
ذاکر در معرفی عمادالدین محمود شیرازی، او را زاده شده در خانواده‌ای پزشک می‌داند و پدرش را محمدبکر(بیگ) که چشم‌پزشک شاه عباس بوده است، معرفی می‌کند. بنا به آنچه دربارۀ عمادالدین در این مقدمه آمده است، می‌توان گفت که عمادالدین جوان، پس از دانش‌اندوزی راهی خراسان می‌شود و به دربار عبدالله‌خان استاجلو فرمانروای شیروان می‌پیوندد. نقل است که روزی به دنبال کوتاهی در تیمارگری، او را در یک شب سرد زمستانی در استخری یخ‌زده نگه می‌دارند، اما عمادالدین با خوردن تریاک جان خود را نجات می‌دهد که البته او را هم به این ماده معتاد می‌کند و این اتفاق، مقدمات نوشتن کتابی با عنوان «افیونیه» از طرف عمادالدین را فراهم می‌آورد.
از عمادالدین تنها یک فرزند به نام محمدباقر به‌جا مانده است که وی نیز مانند پدر پیشۀ پزشکی را دنبال کرده و به‌گواه محققان، محمدباقرچندین کتاب و رسالۀ پدر را رونویسی و بازنویسی کرده است و می‌توان او را افزون بر رونویسی‌کنندگی، مصحّح، محشّی و گوشه‌نویس آثار پدر دانست.
ذاکر به علاقه‌مندان حوزۀ پزشکی و تصحیح متون این اطلاع را نیز می‌دهد که شیخ بهایی، ابوالفتح گیلانی و میرزا قاضی کاشف‌الدین حمویی یزدی هر سه از شاگردان عمادالدین شیرازی بوده‌اند.
آثار عمادالدین شیرازی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. ابتدا رساله‌های پارسی‌زبان وی، دوم رساله‌های فارسی و عربی و در بخش آخر نیز عربی‌نویسی هشت کتاب و رساله از سوی عمادالدین شیرازی بخش‌های سه‌گانه آثار وی را تشکیل می‌دهد.
ذاکر در مقدمۀ خود از بیست و پنج رساله، تألیف عمادالدین نام می‌برد که به زبان پارسی است. پنج رساله را نیز فارسی و عربی می‌داند. در آخر نیز نوشته‌های وی در عربی‌نویسی است که شامل هشت رساله است که «التشریح» در این میان جای دارد، البته عمادالدین خود را نویسندۀ کتابی با عنوان شرح تشریح قانون می‌داند که گویا شرح مفصلی بر کلیات قانون ابن‌سینا میباشد. با این تفاسیر می‌توان او را تا سال‌های 977 قمری و در نسخۀ مجلس شورای اسلامی 979 قمری، جزو شارحان و گزارش‌کنندگان کلیات قانون به شمار آورد.
ذاکر در ادامه، به مقدمه‌ای دربارۀ اثر مورد تصحیح خود یعنی «التشریح» پرداخته و به بیان اهمیت آن از دیرباز همت گماشته است. وی دانش پزشکی را همزاد آدمی می‌داند، چرا که انسان برای درمان دردهای خود به دنبال راهکار بوده است. همچنین کاربرد دانش مومیایی‌کردن اجساد را نیز در گرو تشریح و کالبدشناسی انسان می‌داند و درمان شکستگی‌ها، تومورها، زخم‌ها و هر درد دیگری را در گرو دانش تشریح و آناتومی ارزیابی کرده است.
کهن‌ترین نوشته‌ها در علم آناتومی متعلق به ترجمه‌هایی از زبان‌های یونانی، پهلوی و سانسکریت است. این مصحح، توانمندی جالینوس و آموزشگاه اسکندریه را به اندازه‌ای مهم می‌داند که با مرگ جالینوس و بسته شدن این آموزشگاه علم تشریح دچار ایستایی شده است.
ذاکر در مقدمۀ خود به دانش آناتومی و فیزیولوژی جانوران و آدمی نگاه تفصیلی داشته و بر پایۀ یافته‌هایی از کتابهای تاریخ پزشکی و به ترتیب تاریخ زیست نویسنده تا پیش از آغاز پادشاهی پهلوی نگاهی کرده است. وی این گروه از نویسندگان را در گروه‌های کالبدشناسی کامل تن؛ یا اندامی، رویان‌شناسی، دانش خونگیری و بادکش‌گذاری، فیزیولوژی و اندام‌شناسی و آناتومی و فیزیولوژی جانورشناسی و همچنین چهره‌شناسی، دانش فراست پدر تشخیص هویت امروزین تقسیم کرده است، که به تفصیل هر کدام از سوی مصحح بررسی و در این بخش گنجانده شده است.
رسالۀ عربی «التشریح» تألیف عمادالدین شیرازی در هفت بخش به تشریح کالبد انسان پرداخته است. این رساله چنان که پیشتر اشاره شد از سوی محمدابراهیم ذاکر، تصحیح و از زبان عربی به فارسی ترجمه کرده است.
«چشم» عنوان بخش اول از این رساله است که عمادالدین شیرازی این عضو بدن انسان را بررسی و تمام اجزای آن را تشریح کرده است. در ادامۀ همین بخش«سر»،«بینی»،«لب»، «گوش و ماهیچه‌های رخساره» به نوبت بررسی شده است.
بخش دوم به ستون فقرات و اعضای پیوسته و همبسته به آن اشاره دارد. ستون فقرات، حلق و حنجره،مِری و عضلات سرو گردن و همچنین ریه و نخاع و شریان گردن و تشریح رگ‌ها اندام‌های تشریح شده از سوی عمادالدین شیرازی در این بخش است.
در بخش سوم و آخر جلد یکم، تشریح سینه، ظَهر و دل است. تشریح ترقوه، ریه، قلب،استخوان‌های دل، قوت قلب، و ضعف آن و تشریح قلب از جمله مطالبی است که به آناتومی این بخش از اندام انسان می‌پردازد.
از بخش چهارم تا هفتم رسالۀ «التشریح» در جلد دوم این اثر آمده است. بطن، تشریح معده، تشریح کبد، تشریح کلیه و مثانه، تشریح رحم و جنین در فصل چهارم است.
تشریح دست و اعضای در ارتباط با دست، در فصل پنجم رسالۀ«التشریح» است. «فی منافع رِجل» (در منافع پا) عنوان فصل ششم است. شیرازی در این بخش از رساله به استخوان‌های پا و عصب‌های مربوط به آن پرداخته و آنها را تشریح کرده است.
اجزای متفرقۀ بدن عنوان بخش آخر است. غضروف، غدد،مفاصل، چربی‌ها، پوست،مو از جمله اعضایی است که عمادالدین آنها را جزو اعضای متفرقۀ بدن دانسته و در بخش آخر رسالۀ خود بررسی کرده است.
محمدابراهیم ذاکر، دندانپزشک و مصحح و مترجم آثار عربی مربوط به تاریخ پزشکی این رساله را با نمایه و کتابنامه به پایان برده است.
پیشتر از همین مصحح در انتشارات میراث مکتوب کتابهای حفظ البدن، اوجاع المفاصل(با همکاری غلامرضاجمشیدنژاد اول) و سنجش پیشاب‌شناسی (با همکاری حسن اتوکش) منتشر شده است. وی 23 جلد الحاوی فی الطب محمد بن زکریای رازی را هم ترجمه کرده که از سوی مرکز تحقیقات طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی منتشر شده است.
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، کتاب دوجلدی «التشریح» اثر عماالدین شیرازی با ترجمه و تصحیح محمدابراهیم ذاکر، با نظارت رضا ماستری‌فراهانی، را با 174 صفحه مقدمه و 753 صفحه متن، به همراه نمایه و کتابنامه، به چاپ رسانده است.
علاقه‌مندان حوزۀ پزشکی و متون کلاسیک این حوزه می‌توانند کتاب دوجلدی «التشریح» را با جلد شومیز به بهای 190 هزار تومان و با جلد سخت به قیمت 240هزار تومان خریداری کنند. برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید با شمارۀ تلفن 02166490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایید.
مریم مرادخانی