میراث مکتوب – شماری از نسخه هایی از جامع کبیر صنعاء و برخی دیگر از کتابخانه های یمن که یا اصلشان و یا عکس آنها را سالها پیش در یمن و یا در تهران دیده ام و از آنها فهرستی دستی تهیه کرده ام اینجا یاد می کنم.
گاه فوائدی هم از آنها یادداشت کرده ام که اینجا نمونه هایی را می آورم. آنچه آن سالها یادداشت کرده بودم گاه بسیار شتابزده بود و از اینرو خواندن برخی از یادداشتها برای خود من هم الآن ساده نیست. بنابراین خطاهایی در نقل ممکن است اتفاق افتاده باشد. تنها به سبب اشتمال بر برخی فوائد آن یادداشتها را اینجا تایپ کرده ارائه می نمایم:
إزالة الشبهات عن الآیات والأحادیث المتشابهات. تصنیف الشیخ الإمام شیخ الإسلام وارث الرسل الکرام ناصر الحقّ قامع البدع لسان المحققین الجامع بین الشریعة والحقیقة سیف المناظرین شمس الدین محمد بن الشیخ الإمام العالم شهاب الدین عرف بإبن اللبّان. کتاب سنه ۹۱۵ ق. جامع کبیر.
– کتاب الکافی فی القراآت السبع تألیف الشیخ الإمام المقری أبی عبدالله محمد بن شریح المقری النحوی . قال الشیخ الفقیه الأستاذ أبوالحسن شریح بن محمد بن شریح قال أبی… ناقص الآخر. کتابت ۸۸۳ ق.
– البستان فی إعراب مشکلات القرآن. مؤلف: الشیخ الإمام العالم أحمد بن أبی بکر بن عمر بن أبی الخیر ابن أبی الهیثم الختلی (؟) المعروف بالأحنف. از سورة الأنبیاء است به بعد. از روی نسخه مؤلف. کتابت نسخه از سال ۷۹۴ ق است. بعد از آن اوصاف العلماء تصنیف الشیخ الصالح الولی یحیی بن أبی الخیر العمرانی دیده می شود.
– السفر الأول من الزهور المشرقة والنفحات العبقة. جمع أبو محمد یوسف بن أحمد بن محمد بن عثمان. تحریر ۸۳۲ ق.
–کتاب الطراز بین المتعلمین فی المفاخرة بین الحرمین المحرمین از الهادی بن ابراهیم.
۶– تعلیق علی مقدمة الأثمار فی المعتقدات بین الفرق. فهرست جامع کبیر، ۲/۵۷۱
– مسارح أنظار الأعیان ومطارح أفکار ذوی الإحسان فی ایضاح حکم مسئلة الهدی فی القرآن. از شرف الدین الحسین بن ناصر بن عبد الحفیظ بن المهلّا. کتابت ۱۰۶۳ ق. در جامع کبیر.
– بحر العوام فیما یتعلّق بعلم الکلام از ابو علی عمر بن محمد بن خلیل السکونی. همراه آن الأربعون مسئلة فی أصول الدین از همان مؤلف. نسخه در تملک داود بن سلیمان الشماخی الشافعی الأشعری الشاذلی الوصابی
– نسخه ای با عنوان البحث فی الإختلاف بین المعتزلة والأشاعرة از محمد بن ابراهیم الوزیر. با این آغاز: سألنی بعض الإخوان الصاحین عن إختلاف المعتزلة والأشعریة فی حمد الله تعالی علی الإیمان وأورد ما ذکره الرازی فی ذلک فی تفسیر الفاتحة من تفسیره مفاتیح الغیب…
– نصرة الحقّ وخذلان الباطل وتمییز المنهج القویم عن المایل از محمد بن علی بن عبدالله بن علی بن صلاح بن علی بن محمد بن صالح بن قیس بن اسعد بن محمد الکباری الثلائی. خط مؤلف. در ۱۰۶۲ ق.
۱۱– الرسالة الرافعة للشک والالتباس الدافعة لما ألقی من التمویه به علی الناس. از الهادی إلی الحقّ عز الدین بن الحسن بن أمیر المؤمنین علی. جامع کبیر. ش ۱۱۲.
– مصباح العلوم فی معرفة الحی القیوم از الرصاص. جامع کبیر. ش ۶۴۹. تاریخ ثبت شده: ۹۲۱ ق.
– المنظومة المبارکة. سنه ۱۰۸۴ق. از حسین بن ناصر المهلا
– مسائل وأجوبة مسائل وفتاوی فواصل وفوائد فیها علی من أنشأها دلائل کلّها من إنشاء الإمام الهادی إلی الحقّ عز الدین بن الحسن. جامع کبیر.
۱۵– جواب علی رسالة الإمام الهادی بن عز الدین بن حسن. فهرست: ۲/ ۵۸۲
۱۶– در رسائل یحیی بن الحسین بن أمیر المؤمنین: نور الحقائق فی بیان إحاطة علم الله السابق لأفعال الخلائق وما لم یوجد من هذا الخلف واللاحق. فهرست، ۲/ ۷۸۳.
۱۷– کتاب الإرشاد. کتابت ۱۰۲۳ ق. من مصنّفات مولانا أمیر المؤمنین القاسم بن محمد بن رسول الله. کتابت علی بن سعید بن صلاح الهبل. بعد از آن خطبه فاطمة علیها السلام به خط همان کاتب.
۱۸– مقدمة فی علم التفسیر. نک: فهرست جامع کبیر، ۱/ ۲۲۰
۱۹– مجموعه رسائل. مسائل و جوابات: ۱- رسالة غرّاء فی بیان أحکام مثبت الإمامة و… از عز الدین بن حسن. تاریخ ۸۷۸ ق. ۲- أسئلة جمال الدین علی بن محمد البکری الصنعانی. پانزده سؤال در علم الکلام و لطیف الکلام است. ۳- المسائل الفرعیة والفتاوی الشرعیة. سؤالات جمال الدین علی بن یحیی بن ابراهیم الهذلی التهامی و دیگران. به خط خود در سال ۸۷۸ ق.
۲۰– شرح أبیات فی التصوف. فهرست، ۳/ ۱۳۵۲.
۲۱– الکواکب السار فی مناسک الحج والاعتمار. صنعه الوالد مولانا الإمام العلامة … أبی الحسن عز الدین بن الحسن بن أمیر المؤمنین . ش ۱۱۲.
– المنقح علی الموشح از شهاب الدین أحمد بن عبد الغفّار المدنی المالکی الربعی. ۱۰۶۲ ق در ذمار.
– کتاب الشفاء بتعریف حقوق المصطفی. از قاضی عیاض. کتابت ۸۹۴ ق. نسخه مقابله و تصحیح شده از سوی ناسخ و قرائت شده بر محمد بن عبد الرحمان سخاوی در ۸۹۴ ق. گواهی سخاوی دیده می شود. ناسخ: شهاب الدین یمانی. در مسجد الحرام بر سخاوی خوانده شده است.
– القلائد فی تصحیح الإعتقاد از احمد بن یحیی بن مرتضی. جامع کبیر، کتابت ۹۲۱ ق.
– الریاض فی ختم الشفاء للقاضی عیاض. از محمد بن عبد الرحمان السخاوی. نوشته ۸۹۳ ق. کتابت ۸۹۴ ق. کتابت احمد بن أبی بکر بن أحمد بن موسی الأشعری الیمنی نزیل مکه. در پایان بلاغ سخاوی دیده می شود.
– تفریج الکروب فی فضائل أمیر المؤمنین علی وأهل بیته وخواص من الصحابة وشیعته از اسحاق بن یوسف بن الإمام المتوکل علی الله اسماعیل بن الإمام المنصور بالله القاسم بن محمد بن علی رضی الله عنهم جمیعاً. بر اساس حروف الفباء است. در آن نقل می کند از الفصول (همان مناقب) خطیب خوارزمی. کتابت رجب ۱۲۴۱ ق. کتابخانه محمد الذاری.
– النصف الأول از کتاب الغریب فی تأویل القرآن علی مذهب أهل البیت علیهم السلام از الحسین بن الإمام القاسم بن علی صاحب عیان. کتابخانه محمد الذاری. کتابت ۱۱۱۰ ق. اول از سوره فاتحه شروع کرده و بعد سوره ناس از پایان قرآن. در آن از العالم (برگ ۶۱)، الإمام المرتضی (برگ ۱۱)، الحسین بن علی (برگ ۱۱)، الهادی إلی الحقّ (برگ ۱۸) نقل می کند. در برگ ۲۴۰ می گوید: وبلغنا والله أعلم من بعض الإمامیة علیهم لعنة الله أنّهم قالوا رسول الله وخاتم النبیین المهدی وکذب أعداء الله فی قولهم بل محمد خاتم النبیین وسید الأولین والآخرین. در برگ ۲۴۱: نقل حدیثی می کند از پیامبر مبنی بر اینکه از یمن است آنکه یملأ الأرض عدلاً کما ملئت جوراً. آنگاه از الهادی الی الحق هم در همین خصوص مطلبی نقل می کند. در ۲۸۱: فیما روی عن القاسم العالم صلوات الله علیه وعلی أهل بیته…
– الجزء الأول من جمع الصحیحین. جمع الشیخ الإمام الحافظ أبی عبد الله محمد بن أبی نصر بن عبد الله الحمیدی رحمه الله. روایة الشیخ العالم أبی نصر عبد الملک بن أبی مسلم النهاوندی. آخر نسخه: آخر ما فی الصحیحین من إبن عباس وعن أبیه وعن ذریته الطیبین. کتابت ۶۰۴ ق.. در همان مجموعه عجایب المخلوقات قزوینی. صفحه آخر آن: کتابت ۸۸۳ ق. و نیز قصیده ای کتابت ۸۸۳ ق.
– دیوان الأدب. أبی ابراهیم الحسن بن ابراهیم (هو ابن خال الجوهری). لخزانة یحیی بن الحسین بن الهادی إلی الحقّ یحیی بن الحسین. با این وصف خط نسخه به نظر متأخر می آید. این نشان می دهد که خزانه او تا مدتها بعد همچنان بر قرار بوده است.
–کتاب العنوان فی قراءات السبعة القرّاء تألیف أبی طاهر اسماعیل بن خلف المقری. ملک اسیر الذنوب الراجی رحمة علام الغیوب عثمان بن أسعد بن أحمد بن أبی سعید الشاوری. ذیقعده ۵۵۴ ق
– الورقات فی أصول الفقه. تصنیف الشیخ الإمام عبد الملک بن عبد الله الجوینی. نسخه ۷۵۵ ق. مقابله ۸۰۵ ق از عطیة بن عبد الرزاق.
– کتاب معرفة اللغات مما فی کتاب الله عزوجلّ من لغات سائر العرب والعجم وغیر ذلک روایة کامل بن جامع. تم الکتاب ۸۳۴ ق. اجازه ای از محمد بن ابراهیم بن محمد بن أحمد الشاوری (؟) المقری که شاگرد ابن جزری بوده. نیز اجازه ای از وی به قاسم بن أحمد بن محمد . تاریخ اجازه ۸۳۴ ق. در همین مجموعه نسخه ناقص کتاب التبیان فی عدد آی القرآن دیده می شود. فهرست، ۱/ ۲۰.
۳۳– کتاب فیه مقری نافع بن عبد الرحمان المدنی وکنیته أبو نعیم لأبی عبد الله محمد بن أحمد بن یوسف بن موسی نفعه الله وأعانه علی … کتبه موسی بن یوسف بن موسی بن یوسف فی السعید من نواحی جبل المبتدا. تمّ الکتاب در ۵۷۵ ق.
۳۴– الصحائف الالهیة فی أصول الدین. تصنیف الإمام العالم العلّامة أبی البقاء السمرقندی. فراغ از تألیف ۶۸۸ ق. کتابت ۸۷۴ ق. گواهی مقابله دارد.
۳۵– الأساس لتصحیح عقائد الأکیاس. ۲۳ شهر ذی الحجة عام ۱۰۵۰ق.
۳۶– شرح البالغ المدرک ابو طالب هارونی. در ۱۰۲۵ ق.
– منهاج المتقین ومعراج المخلصین مما جمعه الفقیه الفاضل الورع الکامل عنوان صحیفة أوانه وأمیر أهل زمانه صارم الدین داود بن کامل المحلّی نسباً … در ۱۰۵۹ ق.
– مجموعه ۷۴۳ صنعاء شامل وصیت امام هادی؛ خبر عبد الواحد بن زید المدنی و خبر قسّ بن ساعدة الأیادی.
– رسائل یحیی بن حسین در ۱۰۹۹ق. نسخه ۱۰۸ صنعاء. شامل منتهی الإصابة؛ صوارم الیقین؛ البیان للنهی؛ المستخرجات للبیان و غیره.
۴۰– أنوار الیقین حسن بن بدر الدین. نسخه ۵۳۱ صنعاء. سال تألیف ۶۳۸ ق. کتابت ۱۳۳۸.
– کتاب المختلف والمؤتلف تصنیف الحافظ أبی محمد عبد الغنی بن سعید الأزدی. در آغاز آن چند متن اجازه زیدی دیده می شود. نسخه کتابت ۷۹۳ ق. کتابت مسعود بن أحمد بن مسعود بن حمزة الطلیمی…
– کتاب الأحکام هادی الی الحقّ. جزء اول. در ۱۱۷۲ صنعاء و جزء دوم در ۱۱۶۸ صنعاء– الروض الباسم فی الذبّ عن سنة أبی القاسم از محمد بن ابراهیم بن علی بن المرتضی بن الهادی إلی الحقّ یحیی بن الحسین. فراغ در ۹۵۶ ق. مقابله در ۹۵۷ ق. یادداشتی نقل می کند از نسخه مادر از خط خود مؤلف.
– الأمر بالعزلة فی آخر الزمان. از ابو عبد الله محمد بن ابراهیم بن علی بن المرتضی. جامع کبیر. گفته شده نسخه کتابت ۱۰۶۴ ق است.
– الکشف والبیان فی تفسیر القرآن از ثعلبی. تمّ الجزء الثالث. سنه ۷۷۳ ق.
۴۶– شمس العلوم از حرف حاء تا سین. خط کهنسال. جامع کبیر. ش ۱۸۹۴
حسن انصاری
منبع: بررسی های تاریخی