ادبیات پهلوی

میراث مکتوب – نویسندۀ کتاب کارلو ج. چرتی استاد ایران شناسی دانشگاه ساپینتزا در رم، پیشتر پژوهشگر انجمن ایران‌شناسی آکادمی علوم اتریش در وین، مدرس «زبان‌های ایرانی میانه» در انستیتو مطالعات زبان‌شناسی دانشگاه وین (1999-1997)، در سال‌های 1999 و 2007 مدیر مدرسه عالی مطالعات کاربردی در پاریس(EPHE)، در 2002 مدیر تحقیقات و عضو UMRS یا بخش مطالعات “دنیای ایرانی” در دانشگاه سوربن وابسته به شورای ملی تحقیقات (CNRS)، همچنین عضو هیئت مدیره انستیتوی ایتالیایی آفریقا و شرق (IsIAO) در سال‌های 2004 ـ 2010. رییس انجمن ایران‌شناسی اروپا در سال‌های 2007 تا 2011، در 2010 برنده جایزه فارابی (یونسکو- آیسسکو). در 2015 مدیر بخش رم انجمن مطالعات جوامع فارسی‌زبان و همچنین عضو انستیتوی تکنولوژی‌های کاربردی در میراث فرهنگی وابسته به شورای ملی تحقیقات فرانسه (CNR). گرایش اصلی وی در زمینه تحقیق در زبان‌های ایرانی به ویژه دوره فارسی میانه، دین زردشتی و تاریخ دورة پارتی ـ ساسانی و نیز دوران نخست اسلامی است.

این کتاب به آثار برجای‌مانده از فارسی میانه می‌پردازد که نگارش آنها به سده‌های هشتم و نهم میلادی (سوم و چهارم هجری) یا دورۀ ساسانی یعنی سده‌های سوم تا هفتم میلادی بازمی‌گردد. در دورۀ ساسانیان زبان فارسی میانه که در آن زمان زبانی رسمی دولت و روحانیون زرتشتی بود، از مرزهای استان فارس پا را فراتر گذاشت و تا شمال و شمال شرق ایران گسترش یافت. این زبان با گذشت زمان و در طی چند سده جانشین بسیاری از زبان‌ها و گویش‌های محلی شد تا آنجا که هنگام حملۀ اعراب به ایران، در بخش گسترده‌ای از سرزمین ایران کنونی، افغانستان و آسیای مرکزی به کار می‌رفت. آن‌گونه که از نام فارسی میانه پیداست، این زبان مرحلۀ میانی تاریخ زبان فارسی یعنی دنبالۀ فارسی باستان بوده و مرحلۀ پیشین فارسی دری است.

زبان نگارش این کتاب‌ها، فارسی میانه یا درست‌تر گفته شود گونه‌ای از فارسی میانه است که متفقاً پهلوی نامیده می‌شود. نامی که در دورۀ اسلامی نیز برای زبان علمی طبقۀ روحانیت زرتشتی به کار می‌رفت. واژگان این زبان بیانگر شمار قابل ملاحظه‌ای لغات برگرفته از ریشۀ پارتی است و گاه نیز به ویژه در انجامه‌ها، متون متأخر و نیز متونی که بازنویسی‌های بعدی داشته‌اند، وام‌واژه‌های عربی به چشم می‌خورد. همچنین فرهنگ واژگان، دستور و ترکیب این نوشته‌ها اغلب با زبان جاری یا زبان‌های ایرانی نو که نگارندگان گوناگون دست‌نوشته‌ها از گویشوران آنها بوده‌اند، دچار دوگانگی است.

پروفسور کارلو چرتی با پیش‌گفتاری در زمینۀ فارسی میانه و پرداختن به مدارک و شواهد اصلی موجود به این زبان و دست‌نوشته‌های پهلوی و مطالعات انجام شده در مورد این زبان و ادبیات آن، به بررسی آثار پهلوی همچون دینکرد، گزارش گمان‌شکن، گزیده‌های زادسپرم، ارداویراف‌نامه، زند بهمن یسن، دادستان دینیگ، روایت پهلوی، متون کیهان‌شناسی همچون بندهش، اندرزنامه‌ها و نیز واژه‌نامه‌های زبان پهلوی می‌پردازد.

ساختار هر بخش به این صورت است که نخست بندی با عنوان مقدمه آمده و سپس بخشی در شرح نسخ آمده است که با چکیده‌ای از تاریخ مطالعات با توجه به چاپ‌های ارائه شده دنبال می‌شود. در ادامه نیز به شرح جزئیات و محتوای هر اثر پرداخته شده است.

کتاب‌شناسی در پایان کتاب به دو معیار محدود شده است؛ تا حد امکان به تمامی چاپ‌های متون، حتی مشکلات هر یک از کتاب‌ها، فصول و گونه‌های ادبی با نگرش ویژه به متن اثر پرداخته شده است و در برابر به موارد محدود و مباحث تک‌بعدی با گرایش‌های تاریخی ـ مذهبی پرهیز شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن مترجم

پیش‌گفتار

فارسی میانه

ترجمۀ متون اوستایی

دینکرد

بندهش

متون معادشناسی و کشف و شهود

متون فقهی و حقوقی

اندرزنامه‌ها

مادیان هزاردستان

کوته‌نوشت‌های متون

کتاب‌شناسی

ج. چرتی، کارلو، ادبیات پهلوی، مترجم: پانته‌آ ثریا، تهران، فروزان روز، 274 صفحه، شمارگان: 1500، 1395.

منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات