میراث مکتوب- مراسم بزرگداشت مجازی مرحوم استاد حسین خدیو جم ادیب، نسخه‌پژوه و مترجم، دوشنبه ۲۲ دی‌ماه ۹۹، از ساعت ۱۳ تا ۱۵ از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد.
در این مراسم، حسن بلخاری قهی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، توفیق سبحانی، عضو شورای علمی این انجمن، مهدی ماحوزی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، احمد تمیم‌داری، عضو هیئت علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی، و جهانگیر الماسی، مدرس سینما و تئاتر و از شاگردان مرحوم خدیوجم، سخنرانی کردند.
مصحح و مترجمی پرکار
در ابتدای این مراسم حسن بلخاری طی سخنانی گفت: نام مرحوم حسین خدیوجم ـ از مصححان، مولفان و مترجمان برجستۀ ایران معاصر ـ پیوندی با نام یکی از بزرگ‌ترین متفکران و اندیشمندان جهان اسلام دارد: «امام محمد غزّالی» پیوندی که با تصحیح و ترجمۀ چهار اثر برجستۀ غزّالی؛ یعنی احیاء علوم‌الدین (مشهور به احیاءالعلوم) کیمیای سعادت، جواهر‌القرآن و کتاب وجد و سماع او ظهور و نهایت با آرمیدن پیکر مرحوم خدیوجم در بقعۀ منسوب به امام‌محمد غزّالی در طوس، پایان یافته است.
اوادامه داد: خدیوجم به تصریح و تاکیدش در مقدمه بر احیاءالعلوم، رُبعی از تمامی حیات خود ـ یعنی نزدیک به ۱۵ سال ـ را به تصحیح و تنقیحی درخور و شایسته از بزرگ‌ترین اثرِ امام‌محمد اختصاص داده و به عبارت دقیق‌تر یکی از منابع بی‌نظیر جهان اسلام را شُسته و پاکیزه در اختیار علاقه‌مندان به فرهنگ اسلامی قرار داده است.
استاد دانشگاه تهران درادامه سخنان خود گفت: احیاءالعلوم تاثیر عظیمی در اندیشه اسلامی به‌جای گذاشت. استقبال متکلمان و عرفایی که به دنبال یافت بطن شریعت بودند و نه ظاهر آن و نیز حکمایی که در پی بنیادگذاری حکمتی خارج از سیطرۀ یونان و یونانیان بودند (و در این طریق شیخ اشراق مثال خوبی است ـ و به همین دلیل از تاثیرات غزّالی بر وی در بابی جداگانه باید سخن گفت ـ) و حتی امثال مولانا و ملاصدرا، جایگاه احیاءالعلوم را در متن اندیشه اسلامی نشان می‌دهند.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: بدون تردید یکی از پژوهشگران برجسته معاصر که شخصیتی چون غزّالی را به ما شناساند دکتر سیدحسین خدیوجم است. حیات این اندیشمند برجستۀ ایرانی که از یک‌سو حاوی ترجمه‌هایی بسیار گرانقدر و دیگر، تصحیحات و تالیفاتی ارجمند بود غنیمتی بزرگ برای پژوهشگران عرصه حکمت و اندیشه اسلامی ایرانی محسوب می‌شود. از برجسته‌ترین ترجمه‌های او می‌توان به عقاید فلسفی ابوالعلاء تالیف عمر فرّوخ، مع ابی العلا فی سجنه و الایام اثر طه حسین، انباط المیاه الخفیه از کرجی و تصحیح متون کهن به‌ویژه آثار امام‌محمد غزّالی است. لکن علاوه‌بر تصحیح چهار اثر غزّالی، مرحوم خدیوجم به آثار ابن‌سینا و فارابی نیز نظر و توجه داشته است، تصحیح و انتشار رسالۀ اضحویه ابن‌سینا و احصاءالعلوم فارابی از دیگر کارهای گرانقدر استاد خدیوجم است.
اهل مطالعه و به گزین
در ادامه، توفیق سبحانی، به ایراد سخن پرداخت و گفت: خدیوجم اهل مطالعه و به‌گزین بود. ایشان «احیاءالعلوم» را تصحیح کرد و اضافاتی به آن افزود و این کار بزرگی بود.
اوتاکید کرد: مرحوم خدیو جم کتابی را از طه حسین ترجمه کرده که «الأیام» نام داشت و شرح زندگی خود طه حسین بود. وی آن را به «آن روزها» ترجمه کرد. «آن روزها» یعنی یکسری روزهای مشخص و حروف «الف و لام» که در عربی حرف تعریف هستند، در این ترجمه رعایت شده است.
سبحانی ادامه داد: زنده‌یاد خدیوجم درباره طه حسین می‌گوید: «او ـ طه حسین ـ آثار خود را با دست نمی‌نویسد ـ بلکه به شیوۀ سخنوران مایه‌ور و افسانه‌سرایانِ گرم‌دهان مطالبش را املاء و تحریر می‌کند. بنابراین می‌توان گفت: او برای مردم کتاب نمی‌نویسد، بلکه با آنان سخن می‌گوید، سخنی که تاثیرش تا روزگاری دراز در جان و دل شنونده بر جای می‌ماند. با آنکه پیرایۀ سخنش بسیار است و از تکرار بعضی عبارت‌ها باکی ندارد، اما خواننده یا شنونده هرگز از سخن او ملول نمی‌شود. شاید زیبایی نثر او به آن خاطر است که وی مطالبش را شفاهی بیان می‌کند.»
کارهای اصیل و ریشه دار خدیو جم
سومین سخنران این نشست مهدی ماحوزی بود. او گفت: سعی مشکور حسین خدیو جم، در تصحیح دقیق و ظریف دو اثر برجسته امام محمد غزالی، یعنی «احیاءالعلوم» و «کیمیای سعادت» قابل تقدیر است. این یار سخت‌کوش و زنده‌دل، در تصحیح این آثار بیش از ده سال جهاد کرد و آن را با چهار نسخه اصیل به دقت برسنجید و با نگاهی عمیق به نسخه «کیمیای سعادت»، تصحیح استاد احمد آرام و مطالبه ملاحظات استاد جلال‌الدین همایی در نقد «احیاءالعلوم»، تصمیم گرفت به توصیه استاد احمد آرام، خود تصحیح نهایی «کیمیای سعادت» را برعهده گیرد.
اواضافه کرد: خدیوجم بسی سخت‌کوش بود و آسان‌گرایی را برنمی‌تافت. کارهای اصیل و ریشه‌دار را، هرچند دشوار، بر کارهای نه‌چندان ماندگار ترجیح می‌داد. سماجت او در به‌سامان بردن کارهای اساسی آن‌چنان بود که به گفته حبیب یغمایی، «خدیوی و جم‌نشانی، با آن همه پرسشگری جمع نمی‌شود. »
عضو هیأت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: از این استاد خودساخته در عرصه تصحیح و مقابله متون تاریخی، ترجمه و تحقیق، بیش از ۱۲ اثر انتشار یافته است که از مهم‌ترین آنها عبارتند از «تصحیح احیاءالعلوم امام محمد غزالی» و ترجمه آن به زبان فارسی، «تصحیح کیمیای سعادت» غزالی، «تصحیح مفاتیح‌العلوم»، «تصحیح احصاءالعلوم» و … . از این نویسنده توانا بیش از ۳۰ مقاله پیرامون زمینه‌های یاد شده انتشار یافته است.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: نقش عمده خدیوجم، غزالی‌پژوهی اوست. غزالی در دوران دوم عمرش جویای حقیقت شد. در همین انقلاب و تحول روحی، پنج جلد کتاب «احیاءالعلوم» به زبان عربی و «کیمیای سعادت» به زبان فارسی نوشت. از این دو کتاب، «کیمیای سعادت» نماینده ندامت غزالی از شیوه قضاوت و رفتار خویش براساس تفکر اشعریان و برخورد متعصبانه وی با دیگر مذاهب اسلامی و رنجاندن فیلسوفان عصر با نوشتن کتاب «تهافت‌الفلاسفه» است. «کیمیای سعادت» در میان آثار امام محمد غزالی مانند خورشیدی است که آن را غروبی نیست.
تسلط بالای خدیو جم به زبان عربی جدید
در بخش دیگر این برنامه مجازی احمد تمیم‌داری به ایراد سخن پرداخت و گفت: مرحوم خدیو جم شخصیت برجسته‌ای بود که یکی از کارهای بزرگشان یادگیری زبان و ادبیات عربی و به‌ویژه عربی جدید است؛ یعنی هم در ترجمه، هم در مکالمه و هم در آموزش به این زبان توجه داشتند. کسانی که در ادبیات فارسی تحصیل می‌کنند اگر به زبان عربی نپردازند، کار ناقصی انجام داده‌اند چون زبان‌ها همه باهم ارتباط دارند و عربی، حتی قبل از اسلام هم با زبان ما ارتباط داشته است.
او اضافه کرد: درباره این شخصیت بزرگ چند نکته مهم است: یکی مقاله‌های بسیار خوبی که ایشان نوشته‌اند، دیگری ترجمه‌ها و تالیفات خوب و همچنین روش تصحیح متون ایشان، بسیار شاخص است.
ترجمه آثار مهم علمی به همت خدیو جم
سخنران پایانی این برنامه هم جهانگیر الماسی بود که طی سخنان کوتاهی گفت: گاهی ذکر و یادکرد از اکابر معرفتی ایرانی سخت به نظر می آید. زیرا این شخصیت ها آن چنان تاثیر گذار و مهم اند که باید با دقت بالایی درباره آن ها صحبت کرد.
اوافزود: در این راستا سخن گفتن درباره شخصیتی چون مرحوم حسین خدیو جم نیز دشوار می نماید. من با آن مرحوم از سال های پیش و بعد از انقلاب آشنا بودم. این استاد فقید به دلیل مسوولیت هایی که در داخل و خارج از ایران داشتند ، گنجینه ای از متون و نسخ خطی را درایران فراهم آورند. آن مرحوم در کتابخانه های مختلف جهان حضور داشت و نسخ خطی و متون مختلف عربی و فارسی را مورد مطالعه قرار می داد و البته در طول حیات علمی خود آثار مهمی را از زبان عربی به فارسی ترجمه کرد. الماسی تاکید کرد: درکنار استاد خدیو جم با افکار هانری کربن آشنا شدم و علاقه بیشتری به حکمت و عرفان ایرانی و اسلامی پیدا کردم.
درپایان این برنامه متن لوح سپاسنامه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی خطاب به خانواده مرحوم استاد حسین خدیو جم قرائت گردید و سپس برای خانواده آن مرحوم ارسال شد.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی