میراث مکتوب- محمدرضا خالصی استاد دانشگاه، نویسنده، پژوهشگر و حافظ‌شناس امروز شنبه ۱۷ مهرماه در نشست حافظشناسی از سری برنامه‌های روز بزرگداشت حافظ در حافظیه، با طرح این سوال که «آیا حافظ را می‌توان در جرگه وحدت وجودیان دانست؟»، گفت: تاکنون پاسخ‌های فراوانی به این موضوع داده شده است و این مطلب موافقان و مخالفان بسیاری نیز دارد که هر کدام برای خود ادله‌هائی می‌آورند.
این حافظ شناس سپس ادامه داد: ابن عربی پایه‌گذار مکتبی شهودی – فکری در عرفان است و من پیش از این در کتاب‌های خود به بعضی اندیشه‌های کلیدی او پرداخته و مستدل بیان کرده‌ام که پیش از او بعضی از این اندیشه‌ها در عرفان مکتب شیراز به جد وجود داشته و عارفان نامی این خطه اصول و مبانی این محورهای فکری را بنیان نهاده و تبیین و تشریح کرده‌اند که بدان این‌جا نمی‌پردازم کسانی که علاقه‌مندند بدان کتاب‌ها رجوع کنند.
سپس خالصی به تشریح مبانی فکری ابن عربی پرداخت و گفت: نظام فکری محی‌الدین تنها بر عقل محض و علوم حصولی صرف بنیان نهاده نشده است بلکه بنیان‌های فکری وی در بسیاری از موارد بر بن‌مایه‌های شهود و علم حضوری و تجارب عرفانی است که من پیش از این در سخنرانی‌های متعدد درباره تجربه عرفانی سخن گفته‌ام بنا شده است.
این استاد دانشگاه سپس ادامه داد: اصطلاح‌پردازی‌های ابن عربی در عرفان اسلامی شگفت‌انگیز است و مکتب عرفانی او مبتنی بر سلوک، کشف و تجارب عرفانی است که در یک نظام استوار فکری بنا شده است بدون شناخت این اصطلاحات نه می‌توان از شناخت افکار او سخن گفت و نه به تجارب او دست یافت.
وی به صورت مختصر درباره وحدت وجود، نظریه خلع و لبس، عشق، وحدت یا کثرت موجود، احدیت و واحدیت، اسم و مسمی، حضرات خمس، فیض اقدس و فیض مقدس، حقیقت محمدیه، انسان کامل و ولایت توضیحاتی را ارائه داد و در ادامه گفت: شواهد تاریخی حاکی از آن است که در زمان حافظ، در شیراز اندیشه‌های ابن عربی به شدت وجود دارد و مورد اقبال و استقبال اندیشمندان این شهر است.
این پژوهشگر در ادامه گفت: از کسانی که در این زمان به اندیشه‌های ابن عربی معتقدند و در گسترش فکری او تلاش می‌کنند می‌توان به امین‌الدین بلیانی عارف مشهور وحدت وجودی که مورد ستایش خواجه است نام برد و گفت حافظ بسیاری از ابیات او را مستقیماً اقتباس کرده و دیوان خویش به کار برده است.
وی سپس به تشریح اندیشه‌های وحدت وجود بلیانی اشاره کرد و توضیح داد و بعد از آن به اندیشه‌های وحدت وجودی خواجوی کرمانی شاعر مشهور و هم‌زمان حافظ پرداخت و افزود: خواجو از معتقدان بلیانی است و او را قطبِ یگانه و سرّ الله فی ارضه و سرّ خود می‌نامد و از نزدیکی زبان حافظ با خواجو سخن گفت و شواهدی بر این موضوع آورد و به اهم اندیشه‌های وحدت وجودی خواجوی کرمانی پرداخت.
خالصی سپس به بررسی و واکاوی اندیشه‌های وحدت وجودی «سلمان ساوجی» شاعر مورد علاقه حافظ پرداخت و گفت: سلمان در شیراز بوده و در دربار فرمانروایان فارس و ایلکانان بود، حافظ غزل‌های او را استقبال کرده و او را ستوده است.
وی سپس به استقبال‌ها و نزدیکی‌های اندیشه این دو شاعر پرداخت و پس از این به اوحدی مراغه‌ای اشاره داشت و در رابطه او و حافظ و از «میرسید شریف جرجانی» نام برد ادیب، عارف، حکیم، زبان‌شناس و فیلسوف سخن گفت و به تألیفات او اشاره کرد و ادامه داد: بعضی حافظ را مصاحب و یا شاگرد میرسیدشریف دانستند و این نکته که میر بر این باور بود، شعر حافظ همه الهامات غیبی و حدیث قدسی و لطائف حکمی و نکات قرآنی است.
خالصی در ادامه به رساله «التعریفات» میر پرداخت و کلیدواژه‌های مکتب ابن عربی را در این رساله تشریح کرد.
این استاد دانشگاه از «بابا رکن‌الدین شیرازی» عارف قرن هشتم و هم‌عصر حافظ و شرح فصوص الحکم او نیز یاد کرد و از ارتباط نزدیک او با امین‌الدین بلیانی سخن گفت.
او سپس عنوان کرد: در «شد الازار» آمده است که در مجلس مولانا قوام‌الدین ممدوح حافظ اشعار ابن فارض خوانده و تشریح و توضیح داده می‌شده و سپس به اشتراکات فکری ابن فارض و حافظ پرداخت.
خالصی همچنین به حضور شارحان فصوص در شیراز زمان حافظ پرداخت و از رساله «الاحدیه اوحدالدین بلیانی» نام برد که حتی تا مدت‌ها این رساله به ابن عربی منسوب بوده است و از «عزیز‌الدین نسفی» سخن راند که از بزرگ‌ترین نویسندگان وحدت وجودی است و مفاهیم فکری او و ابن عربی را تشریح کرد و گفت: او در سال 680 هجری 50 سال پیش از حافظ در فارس و شیراز بوده و این‌که استاد اول او «نجیب‌الدین علی بن بزغش شیرازی» است اشاره کرد و گفت: در مورد افکار او در کتاب مکتب عرفانی شیراز مفصل سخن گفته است.
وی از «عبدالرزاق کاشانی» شارح مشهور فصوص‌الحکم یاد کرد و به بهره‌برداری‌های او از روزبهان ثانی و از استفاده او از «شیخ معین‌الدین ابوذرجنید کثکی» که در مقبره شیخ کبیر ابن خفیف شیرازی مدفون است و استاد دیگر او ابوالحسن مسعود بن محمود شیرازی نام برد و گفت: در همان زمان در حلقه مشایخ شیراز فصوص‌الحکم تدریس می‌شده است از «مولانا نورالدین عبدالقادر» معروف به حکیم نام برد و تدریس فصوص توسط او در شیراز که در سال 698 در شیراز درگذشته است.
خالصی در ادامه به اشعار حافظ استشهاد جست و به شواهدی از اشعار او که تم و اندیشه وحدت وجودی دارند اشاره مفصلی کرد و در آخر به تشابهات اشعار ابن عربی و حافظ پرداخت.
یادآور می‌شود: در ادامه سلسله نشست‌های «سرای اهل قلم» به مناسبت بیست و پنجمین کنگره یادروز حافظ، مصطفی ندیم با موضوع «حافظ و زمانه او» به سخنرانی می‌پردازد و سپس چهارشنبه 21 مهرماه «ایران باستان در شعر حافظ» توسط علی امینی تبیین خواهد شد.