میراث مکتوب- ملاشاه محمد بن دارابی، عارف صوفی و عالم محدّث و شاعر تذکره نویس در قرن یازدهم و دوازدهم هجری است. وی در نوجوانی برای تحصیل علم از زادگاهش اصطهبانات به شیراز کوچ کرد. او از شاگردان ملاصدرا و شیخ بهایی بوده است. شاه محمد، فقه و حدیث و حکمت درس می داد. در حلقه درس او شاگردان مهمی چون حزین لاهیجی و محمد مؤمن جزایری و قطب الدین نیریزی بوده اند. وی افزون بر تذکره لطایف الخیال، صاحب تألیفات متعددی است که مهم ترین آنها عبارتند از: ریاض العارفین در شرح صحیفه سجادیه امام زین العابدین (علیه السلام) که به شاه سلطان حسین صفوی تقدیم کرده است؛ لطیفه غیبی در شرح اشعار مشکل دیوان حافظ، مقامات السالکین در مصطلحات موسیقی و آرای دانشمندان اسلامی درباره غنا؛ اثبات عالم المثال؛ إجازه الحدیث؛ اخلاق شاه محمدی (نصیحت نامه)؛ شرح اسماءالله الحسنی؛ دیوان اشعار.
مفصل ترین مأخذی که لطایف الخیال را معرفی کرده «تاریخ تذکره های فارسی» گلچین معانی است که در صفحات ۸۷-۱۰۵ بدان پرداخته است: «لطایف الخیال، تذکره عمومی است که به ترتیب نام شهرها مرتب شده و دو جلد است در یک مجلد شامل تراجم سیصد و پنجاه و هشت شاعر قدیم و جدید از خواجه حافظ شیرازی تا میر حسین قدسی کربلایی. قسمت اعظم تراجم مختصر است و اشعار بالنسبه مفصل تر. نثر آن نیز خالی از تکلفی نیست. عارف در زمان تألیف لطایف الخیال مقیم هندوستان بوده و چنانکه خود مذکور داشته است این تذکره را در میان سال های ۱۰۷۶- ۱۰۷۸ در آن سامان و بعضی از جنگلها تألیف کرده».
لطایف الخیال، به عنوان مهم ترین اثر شاه محمد دارابی، دارای دو نسخه است. ۱) نسخه دانشگاه لاهور که با «حافظ» شروع شده و با «حکیم رکنا مسیح ورکنی» تمام می شود و شامل شعرای پنج طبقه از فارس تا کاشان است و قسمت کاشان نیز ناتمام است چون از جمله سی و دو تن شاعر مذکور در فهرست اسامی شعرا که در اول این نسخه تحت عنوان «کاشان و توابع آن» آمده است، تنها ذکر سه شاعر در این نسخه آمده است. این نسخه مقدمه و خاتمه هم ندارد. ۲) کتابخانه ملک تهران شماره فیش ۴۳۲۵- نسخه مؤلف است در دو جلد ولی از بعضی لحاظ ناقص است. مصحح، همین نسخه را اساس کار خویش قرار داده است.
این تذکره چنانکه امروز به دست ما رسیده است دارای ارزش و اهمیت فراوان می باشد و باید آنرا در ردیف تذکره هایی مانند عرفات و میخانه و خلاصه الاشعار که بسیاری از شعرای مذکور در لطایف الخیال در این تذکره ها ذکر شده است، حساب کرد اما چون مؤلف لطایف الخیال فرصت نکرده در این تذکره دوباره نظر کند و مطالب آن را اصلاح و اضافه نماید، تذکره بر عکس کتب مذکور به صورت کامل درنیامده و ناتمام است.
مصحح بعد از ذکر مقدمه، تصاویری از نمونه های نسخه های خطی از آثار شاه محمد دارابی اصطهباناتی، موجود در کتابخانه های مختلف را به اثر خویش منضم کرده است.
تذکره لطایف الخیال (دوره دو جلدی)؛ تألیف: حکیم مولی شاه محمد بن محمد دارابی اصطهباناتی (متخلّص به عارف)؛ تصحیح: یوسف بیگ باباپور؛ با مقدمه: سید صادق حسینی اشکوری؛ قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک و کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛ چاپ اول: ۱۳۹۱؛ در قطع وزیری؛ جلد نخست۵۷۲ صفحه و جلد دوم ۵۶۹ صفحه؛ بهای دوره ۳۲۰۰۰۰ ریال
مفصل ترین مأخذی که لطایف الخیال را معرفی کرده «تاریخ تذکره های فارسی» گلچین معانی است که در صفحات ۸۷-۱۰۵ بدان پرداخته است: «لطایف الخیال، تذکره عمومی است که به ترتیب نام شهرها مرتب شده و دو جلد است در یک مجلد شامل تراجم سیصد و پنجاه و هشت شاعر قدیم و جدید از خواجه حافظ شیرازی تا میر حسین قدسی کربلایی. قسمت اعظم تراجم مختصر است و اشعار بالنسبه مفصل تر. نثر آن نیز خالی از تکلفی نیست. عارف در زمان تألیف لطایف الخیال مقیم هندوستان بوده و چنانکه خود مذکور داشته است این تذکره را در میان سال های ۱۰۷۶- ۱۰۷۸ در آن سامان و بعضی از جنگلها تألیف کرده».
لطایف الخیال، به عنوان مهم ترین اثر شاه محمد دارابی، دارای دو نسخه است. ۱) نسخه دانشگاه لاهور که با «حافظ» شروع شده و با «حکیم رکنا مسیح ورکنی» تمام می شود و شامل شعرای پنج طبقه از فارس تا کاشان است و قسمت کاشان نیز ناتمام است چون از جمله سی و دو تن شاعر مذکور در فهرست اسامی شعرا که در اول این نسخه تحت عنوان «کاشان و توابع آن» آمده است، تنها ذکر سه شاعر در این نسخه آمده است. این نسخه مقدمه و خاتمه هم ندارد. ۲) کتابخانه ملک تهران شماره فیش ۴۳۲۵- نسخه مؤلف است در دو جلد ولی از بعضی لحاظ ناقص است. مصحح، همین نسخه را اساس کار خویش قرار داده است.
این تذکره چنانکه امروز به دست ما رسیده است دارای ارزش و اهمیت فراوان می باشد و باید آنرا در ردیف تذکره هایی مانند عرفات و میخانه و خلاصه الاشعار که بسیاری از شعرای مذکور در لطایف الخیال در این تذکره ها ذکر شده است، حساب کرد اما چون مؤلف لطایف الخیال فرصت نکرده در این تذکره دوباره نظر کند و مطالب آن را اصلاح و اضافه نماید، تذکره بر عکس کتب مذکور به صورت کامل درنیامده و ناتمام است.
مصحح بعد از ذکر مقدمه، تصاویری از نمونه های نسخه های خطی از آثار شاه محمد دارابی اصطهباناتی، موجود در کتابخانه های مختلف را به اثر خویش منضم کرده است.
تذکره لطایف الخیال (دوره دو جلدی)؛ تألیف: حکیم مولی شاه محمد بن محمد دارابی اصطهباناتی (متخلّص به عارف)؛ تصحیح: یوسف بیگ باباپور؛ با مقدمه: سید صادق حسینی اشکوری؛ قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک و کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛ چاپ اول: ۱۳۹۱؛ در قطع وزیری؛ جلد نخست۵۷۲ صفحه و جلد دوم ۵۶۹ صفحه؛ بهای دوره ۳۲۰۰۰۰ ریال
معرفی کتاب از زکیه بیات