میراث مکتوب – قرار است طی مراسمی که از ساعت ۳ تا ۵ بعد از ظهر روز جمعه ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۲/ ۷ مهرماه ۱۳۹۱ در شهرکپنهاگ کشور دانمارک برگزار می شود، کتاب یخچال های طبیعی ایران Ice Houses of Iran که به تازگی انتشار یافته است، رونمایی شود. گرچه محتوای این کتاب با علوم انسانی ارتباطی ندارد، علاقه مندم آن را در این جا معرفی کنم برای آگاهی آن دسته از مترجمان ایران که مایلند نسل جوان را با شیوه زندگی نیاکانشان آشنا سازند، و از سوی دیگر، ضرورت حفاظت از یخچال های طبیعی را برای رونق گردشگری یاد آور شوند و یا افزون بر آن، پژوهشی تازه را به کتابخانه های تخصصی مردم شناسی و جغرافیای اجتماعی ایران هدیه دهند.
خوب است به یاد آوریم که پیش از اختراج و رواج یخچال های برقی امروزی، که کار تهیه یخ را در قرن بیستم، برای مردم گیتی آسان ساخت، ایرانیان یخ مورد نیاز تابستان خود را در فصل سرما و یخبندان به گونه ای بسیار طبیعی و البته با تحمل سختی بسیار، تهیه و نگاهداری می کردند. آنان یخچال های طبیعی خود را در روستاهای گرداگرد بیابان های وسیع فلات مرکزی می ساختند. گنبد مخروطی شکل این یخچال ها که تا بیست متر ارتفاع پیدا می کرد، از گل و آجرهایی گلی ساخته می شد که از خاک برداری گودال پر عمق زیر گنبد حاصل می آمد. این یخچال ها در واقع مخزن هایی بود برای نگهداری قطعه های بزرگ یخ که در زمستان بوجود می آمد و برای مصرف تابستان مردم در گودال زیر گنبد آنها محفوظ می ماند. یخ را یا از کوه های نزدیک به آنجا می آوردند و یا خود در حوضچه های تعبیه شده در محل یخچال تولید می کردند. این حوضچه ها یا کارگاه های یخ سازی از آب تازه قنات هایی پر می شد که از طریق جوی های زیر زمینی در سطح زمین جاری می شد و آب مصرفی ساکنان شهرها و روستاها را، از آشامیدن گرفته تا آبیاری مزارع، تامین می کرد.
پژوهش های دانشمندان نشان می دهد که سابقه ساخت یخچال های طبیعی در ایران به بیش از ۲۰۰۰ سال می رسد، که با پیدا شدن یخچال های برقی امروزی رفته رفته منسوخ شدند. ایرانیان این یخچال های طبیعی را از مصالح ناپایدار و کم دوام می ساختند، و به همین سبب، بیشتر آنها در طول قرون ویران شدند و اثری از آنها بر جای نماند و آنچه هم که تا امروز دوام آورده است، با آینده ای تاسف بار رو به رو ست.
دکتر همینگ جورگنسون Hemming Jorgensen در کتاب خود، کوشیده است تا یخچال هایی را که هنوز در گوشه و کنار ایران، پابرجا هستند به فهرست در آورد و معرفی کند. او ضمن تحقیق دشوار خود، دریافته است که یخچال هایی هم هست که شکلشان با یخچال های دیگر تفاوت دارد. برخی در زیر زمین ایجاد می شدند و برخی به جای گودال، دیوارهایی داشتند که یخ های زمستانی را تا تابستان محافظت می کرد. جورگنسون، بنابراین، در کتاب خود، در باره تنوع، طرح، شکل، ابعاد، شیوه ساختمان، مصالح و مواد ساختمانی، استحکام و تزیینات ساختمان آنها از دیدگاهی تحلیلی و توصیفی، صحبت می کند و نتیجه پژوهش هایش را در باره فعالیت و منشاء پیدایش یخچال های طبیعی ایران بیان می دارد و از راه های نگهداری آنها نیز سخن می گوید.
کتاب یخچال های طبیعی ایران ۲۷۵ xii+ صفحه دارد و افزون بر یادداشت های مولف، کتابنامه و نمایه، دارای نه فصل، ده نقشه و تصویر و جدول است.
خوب است به یاد آوریم که پیش از اختراج و رواج یخچال های برقی امروزی، که کار تهیه یخ را در قرن بیستم، برای مردم گیتی آسان ساخت، ایرانیان یخ مورد نیاز تابستان خود را در فصل سرما و یخبندان به گونه ای بسیار طبیعی و البته با تحمل سختی بسیار، تهیه و نگاهداری می کردند. آنان یخچال های طبیعی خود را در روستاهای گرداگرد بیابان های وسیع فلات مرکزی می ساختند. گنبد مخروطی شکل این یخچال ها که تا بیست متر ارتفاع پیدا می کرد، از گل و آجرهایی گلی ساخته می شد که از خاک برداری گودال پر عمق زیر گنبد حاصل می آمد. این یخچال ها در واقع مخزن هایی بود برای نگهداری قطعه های بزرگ یخ که در زمستان بوجود می آمد و برای مصرف تابستان مردم در گودال زیر گنبد آنها محفوظ می ماند. یخ را یا از کوه های نزدیک به آنجا می آوردند و یا خود در حوضچه های تعبیه شده در محل یخچال تولید می کردند. این حوضچه ها یا کارگاه های یخ سازی از آب تازه قنات هایی پر می شد که از طریق جوی های زیر زمینی در سطح زمین جاری می شد و آب مصرفی ساکنان شهرها و روستاها را، از آشامیدن گرفته تا آبیاری مزارع، تامین می کرد.
پژوهش های دانشمندان نشان می دهد که سابقه ساخت یخچال های طبیعی در ایران به بیش از ۲۰۰۰ سال می رسد، که با پیدا شدن یخچال های برقی امروزی رفته رفته منسوخ شدند. ایرانیان این یخچال های طبیعی را از مصالح ناپایدار و کم دوام می ساختند، و به همین سبب، بیشتر آنها در طول قرون ویران شدند و اثری از آنها بر جای نماند و آنچه هم که تا امروز دوام آورده است، با آینده ای تاسف بار رو به رو ست.
دکتر همینگ جورگنسون Hemming Jorgensen در کتاب خود، کوشیده است تا یخچال هایی را که هنوز در گوشه و کنار ایران، پابرجا هستند به فهرست در آورد و معرفی کند. او ضمن تحقیق دشوار خود، دریافته است که یخچال هایی هم هست که شکلشان با یخچال های دیگر تفاوت دارد. برخی در زیر زمین ایجاد می شدند و برخی به جای گودال، دیوارهایی داشتند که یخ های زمستانی را تا تابستان محافظت می کرد. جورگنسون، بنابراین، در کتاب خود، در باره تنوع، طرح، شکل، ابعاد، شیوه ساختمان، مصالح و مواد ساختمانی، استحکام و تزیینات ساختمان آنها از دیدگاهی تحلیلی و توصیفی، صحبت می کند و نتیجه پژوهش هایش را در باره فعالیت و منشاء پیدایش یخچال های طبیعی ایران بیان می دارد و از راه های نگهداری آنها نیز سخن می گوید.
کتاب یخچال های طبیعی ایران ۲۷۵ xii+ صفحه دارد و افزون بر یادداشت های مولف، کتابنامه و نمایه، دارای نه فصل، ده نقشه و تصویر و جدول است.
معرفی کتاب از حسن لاهوتی