میراث مکتوب – میر تقی الدین محمد حسینی کاشانی از نویسندگان سختکوش روزگار سلطنت شاه تهماسب و شاه عباس صفوی است. برجسته ترین اثر وی تذکرۀ خلاصهالاشعار است که اشتغال به آن موجب شد هم در روزگار خود به او لقب میرتذکره را بدهند.
وی شاعر نیز بود و در شعر «ذکری» تخلص می کرد؛ البته شمار اندکی از اشعار خود را به صورت تک بیت های پراکنده به تفاریق در خلاصهالاشعار آورده، اما شرح حال مستقلی از خود به رشتۀ تحریر درنیاورده است، با این همه به نظر می رسد اشعارش چندان مورد توجه تذکره¬نویسان پس از وی نبوده، چراکه اوحدی (عرفات العاشقین: ۸۷۴-۸۷۵)، خلیل عظیم آبادی (صحف ابراهیم: گ ۱۵۰) و صبا (روز روشن، ص ۲۰۵) تنها مختصری دربارۀ او در کتابشان آورده اند. با این وجود در یکی از دستنویسهای مرجوع از خلاصهالاشعار (میکروفیلم نسخۀ ایندیاآفیس که در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران نگهداری می شود) در ردیف شاعران ذیل نهایی، در قسمت حرف «ذ»، بخش قابل توجهی از اشعارش ذیل مدخل «تقی الدین محمد الحسینی المتخلص به ذکری» یافت شد.
این ذیل حکایتی دارد و چنانکه در مقدمۀ این بخش ذکر شده، مخصوص شاعرانی بوده که یا بعد از اتمام خلاصهالاشعار سروده هایشان به دست تقی الدین رسیده و یا جزو شاعران تازه به عرصه رسیده بوده اند و بدین روی، تقی¬الدین شماری از اشعارشان را بدون ذکر احوال در انتهای خلاصهالاشعار افزوده است که شامل بخشی از سروده¬های خود او نیز شده است. گفتنی است ذکرِ این ذیل – در دستنویسی که در فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ برلین و همچنین دستنویس دیگری که در فهرست لیندزیانا (به نقل از تاریخ ادبیات استوری) معرفی شده اند – آمده است که دسترسی به آن برای نگارندۀ میرتذکره تاکنون ممکن نبوده، و لذا هنوز سندی از این بخش به خط یا نظارت مؤلف به دست نیاورده است.
نویسندۀ میرتذکره با مطالعۀ دستنویسها _ بویژه کپی دستنویس ایندیاآفیس_ اطلاعات دقیقتری از تاریخ تولد تقی الدین به دست آورده است. وی همچنین در مورد احوال تقی الدین، افزون بر اطلاعات پراکنده و مختصری که از دستنویسهای موجود به دست آورده، با استفاده از جُنگ شمارۀ ۴۵۹۱ مرکز احیای میراث اسلامی _که بسیاری از مطالب آن به خط تقی الدین است _ اطلاعات تازه و درخوری از احوال تقی الدین به دست داده است؛ چراکه دربردارندۀ مسوده نامه هایی از تقی الدین بوده که برخی را برای دیگران ارسال کرده و برخی را دیگران برای او ارسال کرده بودند و مواردی هم یافت شده که دیگران در مورد خلاصهالاشعار نوشته اند و در این جنگ ثبت شده است.
اهمیت خلاصهالاشعار در مطالعات شعری ضرورت ارائۀ فهرست کاملی از مندرجات خلاصهالاشعار، صاحبان ترجمه و دستنویسهای موجود از هر یک از بخشها را ایجاب می کرد که نویسندۀ این پژوهش کوشش کرده این مهم تحقق یابد.
به طور کل همگانی شدن شعر و ادبیات در دورۀ صفوی و مطرح شدن شعر و شاعری در کنار حرفه ها و مشاغل اصلی، موجب احساس نیاز فراگیر اغلب سرایندگان این دوره به آشنایی هر چند مختصر از پیشینه و سیر تطور شعر فارسی شد که همین یکی از عوامل گسترش تذکره نویسی در این دوره بود.
از شاخصه های خلاصهالاشعار شرح احوال و ذکر اشعار مبسوط از بسیاری از سرایندگان مجموعه است. چنانکه هرچند با احتساب شاعران ذیل نهایی و رکن مفقود _ که البته احتمالا تقی الدین توفیق نگارش و اتمام آن را نیافته_ شمار سرایندگان صاحب ترجمه ۸۶۷ نفر است، از نظر حجم در ردیف گسترده ترین تذکره های شعر فارسی است چه تنها بخش معاصران آن که دستنویس کامل آن در دو جلد است به کوشش یازده مصحح – که نویسندۀ میر تذکره نیز یکی از آنان است- در ۱۱ مجلد در مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده یا در دست انتشار است.
نگارنده بالغ بر ۲۲ دستنویس از خلاصه الاشعار ملاحظه کرده است؛ از این میان ۱۵ دستنویس به خط یا به نظارت تقی الدین صورت گرفته است و اخباری نیز از ۱۳ دستنویس از طریق فهرست نسخه های خطی یافت شد که همت و توان مؤلفی سختکوش و تذکره ای ارزشمند را نشان می دهد با این همه به گفتۀ نویسندۀ میرتذکره هنوز نمی توان این ادعا را داشت که به تمامی اسناد در احوال تقی الدین و کلیه دستنویسهای خلاصهالاشعار به دست آمده است.
وی شاعر نیز بود و در شعر «ذکری» تخلص می کرد؛ البته شمار اندکی از اشعار خود را به صورت تک بیت های پراکنده به تفاریق در خلاصهالاشعار آورده، اما شرح حال مستقلی از خود به رشتۀ تحریر درنیاورده است، با این همه به نظر می رسد اشعارش چندان مورد توجه تذکره¬نویسان پس از وی نبوده، چراکه اوحدی (عرفات العاشقین: ۸۷۴-۸۷۵)، خلیل عظیم آبادی (صحف ابراهیم: گ ۱۵۰) و صبا (روز روشن، ص ۲۰۵) تنها مختصری دربارۀ او در کتابشان آورده اند. با این وجود در یکی از دستنویسهای مرجوع از خلاصهالاشعار (میکروفیلم نسخۀ ایندیاآفیس که در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران نگهداری می شود) در ردیف شاعران ذیل نهایی، در قسمت حرف «ذ»، بخش قابل توجهی از اشعارش ذیل مدخل «تقی الدین محمد الحسینی المتخلص به ذکری» یافت شد.
این ذیل حکایتی دارد و چنانکه در مقدمۀ این بخش ذکر شده، مخصوص شاعرانی بوده که یا بعد از اتمام خلاصهالاشعار سروده هایشان به دست تقی الدین رسیده و یا جزو شاعران تازه به عرصه رسیده بوده اند و بدین روی، تقی¬الدین شماری از اشعارشان را بدون ذکر احوال در انتهای خلاصهالاشعار افزوده است که شامل بخشی از سروده¬های خود او نیز شده است. گفتنی است ذکرِ این ذیل – در دستنویسی که در فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ برلین و همچنین دستنویس دیگری که در فهرست لیندزیانا (به نقل از تاریخ ادبیات استوری) معرفی شده اند – آمده است که دسترسی به آن برای نگارندۀ میرتذکره تاکنون ممکن نبوده، و لذا هنوز سندی از این بخش به خط یا نظارت مؤلف به دست نیاورده است.
نویسندۀ میرتذکره با مطالعۀ دستنویسها _ بویژه کپی دستنویس ایندیاآفیس_ اطلاعات دقیقتری از تاریخ تولد تقی الدین به دست آورده است. وی همچنین در مورد احوال تقی الدین، افزون بر اطلاعات پراکنده و مختصری که از دستنویسهای موجود به دست آورده، با استفاده از جُنگ شمارۀ ۴۵۹۱ مرکز احیای میراث اسلامی _که بسیاری از مطالب آن به خط تقی الدین است _ اطلاعات تازه و درخوری از احوال تقی الدین به دست داده است؛ چراکه دربردارندۀ مسوده نامه هایی از تقی الدین بوده که برخی را برای دیگران ارسال کرده و برخی را دیگران برای او ارسال کرده بودند و مواردی هم یافت شده که دیگران در مورد خلاصهالاشعار نوشته اند و در این جنگ ثبت شده است.
اهمیت خلاصهالاشعار در مطالعات شعری ضرورت ارائۀ فهرست کاملی از مندرجات خلاصهالاشعار، صاحبان ترجمه و دستنویسهای موجود از هر یک از بخشها را ایجاب می کرد که نویسندۀ این پژوهش کوشش کرده این مهم تحقق یابد.
به طور کل همگانی شدن شعر و ادبیات در دورۀ صفوی و مطرح شدن شعر و شاعری در کنار حرفه ها و مشاغل اصلی، موجب احساس نیاز فراگیر اغلب سرایندگان این دوره به آشنایی هر چند مختصر از پیشینه و سیر تطور شعر فارسی شد که همین یکی از عوامل گسترش تذکره نویسی در این دوره بود.
از شاخصه های خلاصهالاشعار شرح احوال و ذکر اشعار مبسوط از بسیاری از سرایندگان مجموعه است. چنانکه هرچند با احتساب شاعران ذیل نهایی و رکن مفقود _ که البته احتمالا تقی الدین توفیق نگارش و اتمام آن را نیافته_ شمار سرایندگان صاحب ترجمه ۸۶۷ نفر است، از نظر حجم در ردیف گسترده ترین تذکره های شعر فارسی است چه تنها بخش معاصران آن که دستنویس کامل آن در دو جلد است به کوشش یازده مصحح – که نویسندۀ میر تذکره نیز یکی از آنان است- در ۱۱ مجلد در مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده یا در دست انتشار است.
نگارنده بالغ بر ۲۲ دستنویس از خلاصه الاشعار ملاحظه کرده است؛ از این میان ۱۵ دستنویس به خط یا به نظارت تقی الدین صورت گرفته است و اخباری نیز از ۱۳ دستنویس از طریق فهرست نسخه های خطی یافت شد که همت و توان مؤلفی سختکوش و تذکره ای ارزشمند را نشان می دهد با این همه به گفتۀ نویسندۀ میرتذکره هنوز نمی توان این ادعا را داشت که به تمامی اسناد در احوال تقی الدین و کلیه دستنویسهای خلاصهالاشعار به دست آمده است.