كني گر جانورسازي اراده
ز گلگونِ تصرف شو پياده
به يك سو از طريق بيش و كم باش
به راه پيروي ثابت‌قدم باش
ز راه و رسم استادان مكش پاي
به آيين تتبع راه پيماي
از جمله اين جانوران مي‌توان به سيمرغ اشاره كرد كه اصولاً موجودي خيالي است و لذا در ترسيم آن، از شكل سنتي رايج استفاده مي‌شد. خود سيمرغ از موجوداتي است كه در اساطير كهن ايراني از آن ياد شده چنانكه نمونه آن را مي‌تولن در داستان سيمرغ و زال در شاهنامۀ فردوسي ديد و لذا مي‌توان گفت كه منشأ سيمرغ كاملاً ايراني است اما دربارۀ اينكه آيا آنچه در نگارگري دوره اسلامي بعنوان سيمرغ ترسيم مي‌شد داراي منشأ ايراني است يا نه شايد نتوان به آساني و با قطعيت داوري كرد.
بايد توجه داشت كه با وجود كهن و اساطيري بودن سيمرغ، ترسيم نقش آن در نگارگري دورۀ اسلامي داراي پيشينۀ چندان كهني نيست و تا جايي كه نويسنده اين سطرها مي‌داند ترسيم سيمرغ در نگاره‌هاي نسخه‌ها از حدود نيمه نخست سدۀ نهم هجري ديده مي‌شود. از جمله اين نمونه‌ها مي‌توان به دستنويس شاهنامه بايسنغري (نسخه 716 كتابخانه كاخ گلستان ، مورخ 833 ق)اشاره كرد كه در يكي از نگاره‌هاي آن بيرقي ديده مي‌شود كه در آن از تصوير سيمرغ استفاده شده و تصوير آن را در «شكل 1» مي‌بينيم.
شكل 1
از آنجا كه در ترسيم نقش سيمرغ از طرح سنتي آن استفاده مي‌شد ، معمولاً شكل آن در همه نگاره‌ها يكسان است و تفاوت عمده ميان نگاره‌ها در ميزان ظرافت و شيوه ترسيم اين نقش سيمرغ است نه شكل ظاهري آن. چنانكه مي‌دانيم، ترسيم مجل پرورده شدن زال توسط سيمرغ در نسخه‌هاي مصور شاهنامه فردوسي رواج بسياري داشته و به همين دليل يكي از مهم‌ترين منابع بررسي نقش سيمرغ در نگارگري دوره اسلامي همين نسخه‌هاي مصور شاهنامه است. نمونه‌اي از اين مجالس را در «شكل 2» مي‌بينيم كه مربوط به دستنويس پراكنده شده شاهنامه شاه‌طهماسبي (ترسيم نگاره حدود 931 ق) است.
شكل 2
جز نگاره‌هايي چون مجلس سيمرغ و زال در شاهنامه فردوسي ، ترسيم سيمرغ بصورت نقاشي و يا تشعيرسازي در حاشيۀ نسخه‌ها رواج فراواني داشته چنانكه مي‌توان گفت يكي از مهم‌ترين جايگاه‌هاي اجراي نقش سيمرغ – و البته «جانورسازي» بصورت عمومي- در حاشيه نسخه‌ها بوده است. براي نمونه در «شكل 3» تصوير حاشيه دستنويسي از گلستان سعدي را مي‌بينيم كه در حاشيه آن به ترسيم نقش سيمرغ پرداخته شده است. ترسيم حاشيه‌هاي اين نسخه به «ميرك» منسوب است كه خود از نام‌آوران جانورسازي بوده و حتي صادقي افشار در قانون‌الصور سبكي از جانورسازي را به نام شيوه «آقاميركي» نام برده است.
شكل 3
نمونه ديگر كه در «شكل 4» مي‌بينيم مربوط به صفحه انجامه دستنويسي از يك متن منظوم ناشناخته پزشكي به زبان فارسي (نسخه 1967 تكمله فارسي كتابخانه ملي پاريس ، مورخ 969 ق ) است. اين نسخه به قلم خوشنويس شاه محمود كتابت شده است.
شكل 4
علي صفري آق‌قلعه – مركز پژوهشي ميراث مكتوب
نظر کاربر:س.خ.نائيني
شنبه 5 بهمن 1392 – 13:44
نسخه Hazine 1479, folio 145a اگر اشتباه نكنم شاهنامه اي است كه از ميانه قرن هشتم 730؟ نبرد اسفنديار وسيمرغ را نشان مي دهد.