میراث مکتوب – پیکرۀ این گفتار بر دو بخش استوار است؛ بخش اوّل:
سرشت کتاب عرفات العاشقین و بخش دوم: جایگاه عرفات در میان دیگر تذکره ها.
سرشت عرفات
اوّلین پرسشی که مطرح می کنم این است که عرفات العاشقین آیا تذکره است یا بیاض یا تاریخ ادبیات؟ چون این سه گونۀ نوشتاری، محل تأمل هست. به عبارتی آیا عرفات می تواند بیاض محسوب شود؟ چقدر از خصلت های تاریخ ادبی را دارد؟ و چقدر تذکره می تواند محسوب شود؟
واله داغستانی که در میان تذکره نویسان از کسانی است که بیشترین استفاده را از عرفات برده و جدی ترین نقد را هم بر عرفات وارد کرده است، این تذکره را شامل هشتادهزار بیت می داند که این تعداد ابیات برای یک تذکره می تواند در واقع محملی باشد برای اینکه در شمار بیاض ها قرار گیرد؛ همان ایرادی که خود تقی الدین اوحدی بلیانی بر خلاصةالاشعار تقی کاشی دارد و می گوید: «از شعر قدما هرچه یافته در تذکرۀ مذکور ساخته و الحق آن مجموعه از بسیاری شعر از لباس ذکر شعرا برآمده. » یعنی بر اساس این معیاری که تقی اوحدی برای تذکره ذکر می کند، بسیاریِ شعر موجب می شود که تذکرۀ خلاصةالاشعار از لباس ذکر شعرا (یعنی تذکره بودن) بر بیاید. از این روی عرفات هم می تواند مشمول همین قضیه بشود؛ به خصوص در باب بعضی از شعرا. به سخنی، گاه می بینیم به این شیوه از برخی شاعران یادشده که مثلاً «احوالش کماینبغی معلوم نیست و این بیت از اوست » و بعد بیت را ذکر می کند؛ سپس می گوید: البته از فلانی هم هست مثلاً از زلالی خوانساری هم هست. به عبارتی، شاعری که معلوم نیست که کیست، بیتی هم هست که به نام اوست. از این نمونه ها زیاد است، اگر این ها را کنار هم بگذاریم و اکتفا کنیم به شعرای مشهور و مشاهیر شعرا، همان قاعدۀ برآمدن بیرون آمدن از ذکر شعرا مشمول حال عرفات هم خواهد شد.
مطلبی که در بالا آمده است مقالۀ دکتر محمود فتوحی است که در همایش عرفات العاشقین ارائه شد. متن کامل این مقاله را که در شمارۀ 60 و 61 گزارش میراث ارائه شد اینجا دانلود کنید.