میراث مکتوب – نوحه‌سرایی در آذربایجان از جایگاه ویژه ای در تاریخ مرثیه سرایی ایران برخوردار است. از اواسط سدۀ دوازدهم هجری که آخوند ملا محمدحسین مراغه ای متخلّص به دخیل، ادبیات نوحه ترکی را به حالتی مدوّن و نظاممند درآورد، کسانی چون سیدعظیم شیروانی، میرزا محمدتقی قُمری دربندی، ذلیل تبریزی، دلریش، روفه گر، حقیر و ابوالحسن راجی تبریزی و… تداوم بخش سلسله نوحه سرایی در آذربایجان بودند.
در سدۀ اخیر یکی از مرثیه‌پردازان توانای تبریز که در روند نوحه سرایی نقش موثری داشته، مرحوم استاد سیدرضا حسینی متخلّص به «سعدی زمان» می‌باشد که علی‌رغم شهرت بسیار در میان نوحه خوانان و مرثیه پردازان، تاکنون در بررسی نقش چشمگیر وی اقدامی صورت نگرفته است.
شادروان حسینی سعدی زمان در گسترش نوحه ترکی جایگاه برجسته ای دارد به گونه‌ای که بسیاری از شاعران مرثیه‌پرداز و معاصر آذربایجان که اینک دوران کهولت عمر را می‌گذرانند، تشخّص سبکی نوحه‌های عاشورایی خود را مدیون آن شاعر بزرگ هستند و به اصطلاح دنباله رو سبکی هستند که حسینی سعدی زمان پی افکنده است.
نگارنده معتقد است مهمترین ویژگی نوحه‌های حسینی سعدی زمان «مستند سرایی» اوست. پیش از حسینی سعدی زمان، در ادبیات مرثیه‌سرایی آذربایجان، تکیه بر مقاتل سیدالشهداء و منابع موثق عاشورایی چندان مورد توجه نبود. به همین دلیل در نوحه‌های این دیار در برخی موارد گاه با اشعار سست و ضعیف که پشتوانه روایی محکم و مستندی ندارند، مواجه می شویم که متاسفانه گاه در مواردی مورد استفاده مداحان این خطه نیز قرار می گیرد.
در این میان استاد حسینی سعدی زمان به عنوان پیشتاز شاعران نوحه سرای آذربایجان، اقدام به بنیاد «نهضت پیرایش تحریفات از نوحه ها و مرثیه‌ها» نموده، ادبیات نوحه آذربایجان را در این منطقه وارد مرحله جدیدی کردهاست.
حسینی سعدی زمان با توجه به تحصیلات عالیه حوزوی و دینی، آشنایی گسترده ای با کتب مقتل داشت و این اطلاعات موثق را با ذوق شاعرانه خدادادی پیوند زده، شاهکارهای بی بدیلی آفریده است.
استاد حسینی سعدی زمان به عنوان «پیرایشگر تحریفات در نوحه آذربایجان»، غالباً اشعار خود را با نوعی تغزّل آغاز می کند و پس از بیان چند بیت در توصیف عشق، به شرح مصائب حضرت سیدالشهداء می پردازد.
بهره گیری از دقایق لطیف شعری و آرایه های ادبی همچون جناس، ایهام، لف و نشر، تلمیح و… در اشعار حسینی سعدی زمان به طور چشمگیر مشاهده می شود؛ اگر چه به نظر نگارنده، دیگر شاعر همشهری او یعنی مرحوم «ذهنی زاده تبریزی» در این خصیصه، بر حسینی سعدی زمان «تقدّمِ فضل»دارد.
از دیگر ویژگی های نوحه های سعدی زمان می توان به تشخص ویژه سبکی او اشاره کرد. این تشخص سبکی، از رهگذر پیوند مفاهیم حماسی حادثه کربلا و شیوه بیان عاطفی و تصویری به وجود می آید. یعنی شاعر صحنه های حماسی کربلا را با تاویلاتی از مصائب آن ماجرا درهم آمیخته، دست آخر با بهره گیری از ذوق ادبی سرشار،شاهکار می آفریند:
علی اکبر نئجه لیلا، سنون تک گلدن آیریلسون
جفای خاریله مشکلدی گل، بلبل دن آیریلسون
گوزوم یاشی آخار دریا کیمی دایم بو سوداده
سینیق کشتی کیمی جسمیم قالوب ذخار دریاده
وصالون بیر سینیق فُلکه، علی ساحلدی دنیاده
یتوبدور ساحله ایندی، نئجه ساحلدن آیریلسون
ترجمه:علی اکبر!جدایی از تو برای مادرت لیلا سخت است.بلبل،رنج خار را به جان می خرد و از گل جدا نمی شود.اشک هایم بسان دریا از دیدگانم جاری است و جسمم همانند کشتیِ شکسته در میان طوفانها در حرکت است.
مرحوم حسینی سعدی زمان، غالباً در هامش کتاب های مرثیه خود، مآخذ و منابع مورد استفاده اش را ثبت می کرد و این از ویژگی هایی بود که بعد از حسینی، برخی از شاگردان مکتب شعری اش آن را تداوم بخشیدند؛ متاسفانه اینک «ذکر منابع» در آثار شاعران نوحه پرداز، کمتر مشاهده می شود. گویا مرحوم سعدی زمان بر آن بوده که گزیده ای از کلمات قصار ائمه اطهار(ع) را با ذکر منابع آن ها،به نظم آورد، منتها بیماری مانع از این امر شده است.
زندگی نامه
سیدرضا حسینی (سعدی زمان) در سال 1289 شمسی در محله قدیمی منجم تبریز به دنیا آمد. او پس از اتمام تحصیلات مقدماتی،در حوزه طالبیه تبریز، به فراگیری ادبیات عربی، فارسی و علوم و معارف اسلامی پرداخت و همزمان در اداره ثبت اسناد تبریز مشغول به کار شد. از همان عنفوان جوانی، به حلقه تدریس استادان دینی راه یافت و در تاریخ، منطق، کلام، علم معانی و بیان و لغت مطالعات گسترده ای به عمل آورد. نخستین بارقه های شاعری از 14 سالگی در وی دیده شد و با انتشار نخستین اثرش تحت عنوان «کَنزالحسینی» اعجاب هم عصران را برانگیخت.
حسینی سعدی زمان در عین برخورداری از طبعی لطیف و ذوقی سرشار، هرگز زبان به مدح کسان نیالود و تنها دررثایسالارشهیدانشعرگفت:
نه بهر پول به هر پست فطرتی مداح
نه در حضور کسی، خاک آستانم من
بر آن سرم که نباشم رهین منت خلق
بر آنچه دوست رضا شد، «رضا» بر آنم من
به دل محبت سلطان دین، علی دارم
غلام شاه جهان ، «سعدی زمانم» من
این شاعر نوحه سرای آذربایجان، سرانجام پس از سال ها تحمل بیماری، شامگاه روز یکشنبه 15 تیرماه 1365 برابر 28 شوال 1406 قمری در تهران درگذشت و در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی مدفون شد.
آثار سعدی زمان
– 1 کنزالحسینی: این کتاب نخستین اثر شاعر است. پس از چاپ و انتشار این اثر بود که سواد شعر سعدی زمان دست به دست گشت و نام او بر سر زبان ها افتاد. این کتاب در دو مجلّد منتشر و بارها تجدید چاپ شده است.
2- چهارده معصوم حسینی: شاعر در این اثر، زندگی نامه و شرح حیات ائمه اطهار(ع) را با استناد به کتب معتبر روایی و به نقل از منابع اهل تسنّن و تشیّع به نظم کشیده است. این اثر از لحاظ جامعیت و نیز استناد به آثار مهم تاریخ اسلام، یکی از مهم ترین کتاب های مرثیه سرایی در آذربایجان به شمار می رود.
3- لمعات حسینی: این اثر اگر چه گزیده ای از آثار فارسی و ترکی سعدی زمان است، لیکن عمدتاً اشعار فارسی شاعر را در بردارد. بخش عمده ای از آثار حسینی در این کتاب، تضمینی از سعدی ، جامی، وصال شیرازی و… می باشد.
4- نجوم درخشان: این اثر در دو جلد منتشر شده و منحصرا آثار فارسی حسینی را دربردارد. بسیاری از غزلیات حسینی در این اثر نیز، متاثر از سعدی و حافظ است.
5- آثار الحسینی: در اواخر عمر شاعر و در دو جلد منتشر شده است.
6- بهترین اشعار در مناقب آل اطهار:این اثر ، دربرگیرنده گزیده ای از اشعار شاعران مرثیه پرداز آذربایجان است که به اهتمام استاد سعدی زمان گزینش شده و به چاپ رسیده است.
7- بهار بی خزان: بسیاری از نوحه های جانسوز و معروف استاد سعدی زمان در این اثر وزین به چاپ رسیده و تبلور دهنده مقام والای شاعری او شده است.
سخن را با گرامیداشت مقام والای حسینی سعدی زمان و با بیان چند بیتی از اشعار او که زبانحال حضرت صاحب الزمان(عج) در سوک جد بزرگوارش امام حسین(ع) است، به پایان می برم.
گئجه گوندوز حسینه حضرت صاحب زمان آغلار
بو نوعیله ائدر نُدبه، گلر فریاده قان آغلار
فلک تاخیره سالدی اولمادیم دنیاده یا جدّا
گلیدیم تک قالان وقته، سنه امداده یا جدّا.
گئچیدیم شوقیله باشدان، ائدیدیم جانیمی قربان
جهاد ایلوب باتیدیم قانیمه دعواده یا جدّا
دیار کربلاده اولمادیم بو فیضه من نایل
اونا قیلام عوض، گَلّم اولنجه داده یا جدّا…
“حسینی”، یا حسین دلتنگ اولوب طعن و شماتتدن
اماندور قیل توجه، وئر صله دنیاده یا جدّا
ترجمه:امام عصر(عج)شب و روز برای جدش حسین(ع)گریه می کند و این چنین خطاب به جد بزرگوارش به فغان و فریاد می آید: یا حسین! افسوس که حیات من در زمان تو نبود تا در آن هنگام که در معرکه کربلا تنها ماندی به کمک تو بیایم.در آن روز از سر و جان می گذشتم و در راه تو در خون خویش غوطه ور می شدم.اگر چه در کربلا نبودم تا تو را مساعدت کنم،اینک با فریاد و ناله،از قیام خونین تو حمایت می کنم…یا حسین،”حسینی سعدی زمان”از طعنه اغیار به تنگ آمده است.تو را سوگند می دهم که پاداشی در خور در این دنیا به او عطا کن.
محمّد طاهری خسروشاهی – دانشگاه تبریز