کتابهای درسی دوره قاجار نه تنها ارزش تاریخی و اهمیت آموزشی دارند بلکه هنوز شیرین و خواندنی هستند. یکی از نخستین کتابهای درسی تاریخ برای مدارس ابتدایی را محمود مفتاحالملک پدید آورد که سی و چند سال قبل از آن هم اولین نمونههای مدرن ادبیات کودک را ارایه کرده بود. او کوشید با استفاده از شاهنامه کتابی جذاب، روان و کودکانه درباره تاریخ ایران تدوین کند.
این کتاب با عنوان «خلاصهالتواریخ» اولین گزیده کودکانه شاهنامه محمودخان مفتاحالملک به کوشش سیدعلی کاشفی خوانساری از سوی نشر مهاجر به بازار کتاب آمده است.
[1]
کتاب «خلاصهالتواریخ» نخستین گزیده کودکانه شاهنامه فردوسی در ایران است که به همت محمودخان مفتاحالملک در دوره محمدعلی شاه قاجار منتشر شده است.
این کتاب از دو قسمت تشکیل شده است. در بخش نخست مقدمه ناشر، پیشگفتار، آشنایی با مولف، خانواده مفتاحالملک، اجداد در قرن دوازدهم هجری، محمدحسین بیک خان (پدربزرگ مفتاحالملک)، میرزا یوسف حکیم نوری (پدر مفتاحالملک)، فهرست اتفاقهای مهم زندگی، نگاهی به کتاب خلاصهالتواریخ و منابع قرار گرفته است. در بخش دوم؛ تاملی در منبع و شیوه تلخیص، متن اصلی کتاب، سلطان محمدعلی شاه قاجار، دیباچه، قطعه اولی، شروع متن اصلی، پیشدادیان، کیان، اشکان و ساسانیان آمده است.
سیدعلی کاشفی خوانساری در پیشگفتار ذکر کرده است که مفتاحالملک برای کودکان پنج کتاب منتشر کرد که خلاصهالتواریخ آخرین کتاب بود.
دو کتاب دیگر مفتاحالملک با عنوان «تادیبالاطفال در مجموعه گنجینه تاریخ ادبیات کودکان» و «مفتاحالملک» نیز به کوشش سیدعلی کاشفی خوانساری در انتشارات مدرسه و انتشارات گویا به چاپ رسیده است.
آشنایی با مولف
«میرزا محمود خان مازندرانی، ملقب به مفتاحالملک و رموز، در سال ۱۲۶۰ ق. در تهران متولد شد و در سال ۱۳۳۵ ق.، مصادف با دی ۱۲۹۵ شمسی، در ۷۵ سالگی در این شهر درگذشت. پدر و پدربزرگ و برادران او همه در دربار قاجاریان سمتهایی داشتهاند. مفتاحالملک در بیست و شش سالگی به استخدام وزارت امور خارجه درآمد و تا اواخر عمر همکاری با این وزارتخانه را ادامه داد. او نخستین کتاب خود را در ۳۴ سالگی و با نام تادیبالاطفال منتشر کرد و تا آخر عمر شش کتاب دیگر نیز نوشت. او از موسسان انجمن معارف بود و پس از ورود به آن، مدرسه افتتاحیه را بنیانگذاری کرد. سردبیری روزنامه معارف، نشریه این انجمن، از دیگر فعالیتهای مفتاح الملک بوده است. او به عنوان طراح نخستین مسابقه در تاریخ مطبوعات ایران، نویسنده نخستین مجموعه داستان مدرن ادبیات کودک، طراح نخستین شخصیت داستانی ادبیات کودک، نویسنده نخستین کتاب فارسیآموز کودک و نخستین بازنویس و گزینشگر متون کهن برای کودکان ایرانی مطرح است.
نگاهی به کتاب خلاصهالتواریخ
خلاصهالتواریخ عنوانی است که مفتاحالملک برای کتاب درس تاریخ خود برای مدارس برگزیده است. این آخرین کتاب نوشته اوست و نخستین کتاب کودکانهاش سی و چند سال قبل منتشر شده بود. میتوان این کتاب را به نوعی ادامه کتاب مثنویالاطفال تلقی کرد که نخستین گزیده ادبیات کهن برای کودکان ایران، منتخبی از داستانهای کتاب مثنوی معنوی، سروده مولانا جلالالدین رومی، بود که سال ۱۳۰۹ ق. به همت مفتاحالملک منتشر شد و خلاصهالتواریخ منتخبی از شاهنامه فردوسی است که کموبیش به همان سیاق کتاب قبل فراهم آمده است. در این کتاب، همچون کتاب قبل، چند کار انجام شده: قسمتهای مناسب مخاطب گزینش، از این قسمتها ابیات دشوار و نامناسب حذف و برخی از واژههای دشوار باقیمانده در حاشیه کتاب معنی شده است.
مفتاحالملک در مقدمه کتاب به جایگاه خود به عنوان نویسنده کتابهای کودکان اشاره و تصریح میکند: «…تالیفات مفیده عدیده برای بزرگان و خوردان [خُردان] از اهالی مملکت به یادگار گذاشت که مقبول و مطبوع اولیای دولت و دانشمندان مملکت افتاده است.»
او نقش خود را در پدید آمدن این کتاب با عبارتهای «مرتب و تالیف شد» توصیف کرده و با عبارت «برای متعلمین دوره ابتدایی» مخاطب آن را مشخص ساخته است.
جملههای نخست مقدمه کتاب درباره اهمیت تاریخ است. مقدمه تصریح میکند قرار بوده این کتاب چند جلد باشد، اما جلدهای بعدی هیچگاه منتشر نشدهاند. (مفتاحالملک حدود ده سال پس از این کتاب زنده بود.)
او میخواسته از روی «کتب مورخین مشرقزمین به طور خلاصه مختصری مفید و ساده و خالی از عبارات مشکله و الفاظ مغلقه و مناسب حال و زبان اطفال مرتب» کند. او در این مقدمه نوشته از اشعار فردوسی هم چیزهایی آورده، اما اصلاً این طور نیست، بلکه کتاب تماماً گزیده شاهنامه فردوسی از زمان کیومرث تا انقراض ساسانیان است.
[2]
هدف او از تدوین کتاب چنین بوده: «از مطالب تاریخی و مواعظ و نصایح مختصری مناسب حال اطفال مندرج ساخته که موجب تهذیب اخلاق و مزید شوق و میل طبایع آنها و تسهیل امر تعلیم و تعلم گردد.»
او بر اینکه مطابق دانش و یافتههای روز بسیاری مطالب شاهنامه ارزش تاریخی نداشته است واقف بوده، اما پرداختن به یافتههای نو را به بعد موکول کرده است. او تصریح میکند که در تواریخ یونانی از پادشاهان دیگری (هخامنشیان) یاد شده و اخیراً هم فرانسویها در شوش تمدن دیگری (عیلامیان) را یافتهاند، اما اینجا از آنان صحبت نمیشود و آن موارد را به مجلدات بعدی وامیگذارد.
خلاصهالتواریخ نخستین گزیده شاهنامه برای کودکان در تاریخ ادبیات کودک ایران است. پس از او مرحوم محمد پروین گنابادی در دوره پهلوی اول و مرحوم احسان یارشاطر در دوره پهلوی دوم گزیدهای از شاهنامه برای کودکان پدید میآورند. تا به امروز میرسیم که صدها گونه منتخب، بازنویسی، بازآفرینی و اقتباس و الهام از شاهنامه برای گروههای سنی خردسال، کودک، نوجوان و جوان در دسترس است.
تکنیک مفتاحالملک در فراهم آوردن کتاب این است که علاوه بر تلخیص و گزیده کردن بخشهای مرتبط با درس تاریخ، برخی اتفاقها را به نثر آورده و با جملههای خود میان ابیات برگزیده پیوند برقرار و همچنین واژههای دشوار متن را در حاشیه معنی کرده است.
سرودن دو شعر در تاجگذاری محمدعلی شاه قاجار و مدح او و ساختن مصراع مادهتاریخ، که فن موردعلاقه او بوده، از دیگر مطالب مندرج در مقدمه این کتاب است.»
در ادامه «تاملی در منبع و شیوه تلخیص مفتاحالملک در خلاصهالتواریخ» به قلم دکتر سیدمحسن مهرابی آورده شده است. در بخشی از این نوشته میخوانیم: «خلاصهالتواریخ مطابقت نعل به نعل با هیچیک از شاهنامههای بررسی شده ندارد و از نسخهای دیگر استنساخ شده است. با این حال، از نظر نزدیکی و قرابت به نسخههای چاپ شده در هندوستان شبیه است و میتوان چنین حدس زد که منبع اصلی مفتاحالملک یکی از مآخذ اصلی ماکان یا مول بوده است.
در زمینه شیوه تلخیص متن مولف به بخشهای اصلی کتاب نظر دارد. به همین منظور، از بخش اول شاهنامه، یعنی به نام خداوند جان و خرد، ۹ بیت را میآورد و بخشهای ستایش خرد، آفرینش آدم، مردم، آفتاب و ماه را حذف می کند و پس از آن ده بیت از بخش ستایش پیغمبر و یارانش را انتخاب میکند. گفتار در فراهم آوردن شاهنامه، داستان دقیقی، ابومنصور و مدح محمود از دیگر بخشهای حذف شده هستند تا به بیان احوال سلاطین عجم میرسد. در این بخشها نیز ابیات گزینشی و مناسب حال خواننده نوجوان کتاب درسی است. به عنوان نمونه، در بخش پادشاهی کیومرث موضوعاتی، چون کشته شدن سیامک و جنگ کیومرث و هوشنگ با دیو سیاه را به نثر توضیح میدهد تا به پادشاهی هوشنگ برسد و این شیوه را تا پایان کتاب ادامه میدهد.»
***
کتاب اولین گزیده کودکانه شاهنامه «خلاصهالتواریخ» تالیف محمودخان مفتاحالملک به کوشش سیدعلی کاشفی خوانساری با ۲۰۸ صفحه و شمارگان ۱۰۰ نسخه از سوی نشر مهاجر به بازار کتاب آمده است.
منبع: ایبنا