چهل‌ودومین نشست از سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» برپا شد و طی آن، دو پژوهشگر برجسته حوزه تاریخ و متون اسلامی دیدگاه‌های خود را درباره ساختار، روش و اهمیت کتاب «سیرۀ رسول‌اللّه» بیان کردند.
در آغاز نشست، هدا جلیلی، دبیر جلسه، ضمن خیرمقدم به حاضران، توضیحات مختصری در باب کتاب و رویکرد زریاب خویی ارائه و سپس سخنرانان برنامه، علی بهرامیان و سید صادق سجادی را معرفی کرد.
جلیلی در سخنان خود گفت:
«مرحوم عباس زریاب خویی از برجسته‌ترین پژوهشگران تاریخ اسلام بود و کتاب سیرۀ رسول‌اللّه را با رویکردی دقیق و سنجیده نوشت. او در پیشگفتار کتاب به دو خطر مهم در تاریخ‌نگاری سیره یعنی تاریخ‌نگری صرف و نسبی‌گرایی هشدار می‌دهد و قرآن را قطعی‌ترین منبع برای بازسازی حوادث می‌داند. با وجود حجم محدود، این کتاب رویکردی کاملاً سنجیده و علمی در بررسی سیره پیامبر ارائه می‌کند.»
در ادامه نشست، سید صادق سجادی با اشاره به اهمیت توجه به ذهنیت مؤلفان متون تاریخی گفت:
«بررسی کتاب سیرت رسول‌اللّه بدون توجه به ذهنیت و فضایی که محقق در آن زندگی می‌کند ممکن نیست و علاوه بر متن باید بر عقاید نویسنده نیز توجه داشت. دکتر زریاب از آن دسته پژوهشگرانی بود که حداکثر معنا را در حداقل لفظ می‌آورد و در همین کتاب کوچک نیز دریایی از اندیشه نهفته است.»
او در ادامه، با توضیح نگاه دوگانه زریاب خویی به سیره پیامبر افزود:
«نگاه او به سیره پیامبر دو وجه مهم داشت: یک نگاه تاریخی به سوانح ایام پیامبر، و یک نگاه اعتقادی و تعبدی. به باور ایشان، صبر و مدارای شگفت‌انگیز پیامبر در مکه خود یکی از نشانه‌های نبوت است؛ سعه صدر پیامبر، به تعبیر دکتر زریاب، خود معجزه است.»
سجادی همچنین به شیوه استفاده انتقادی زریاب از منابع اروپایی اشاره کرد و گفت:
«دکتر در کنار منابع درجه اول، از بعضی محققان اروپایی نیز استفاده کرده است، اما با نگاه انتقادی. او معتقد بود که مستشرقان با اینکه ممکن است تسلط بسیار زیادی بر منابع اسلامی داشته باشند، فاقد آن ذهنیتی هستند که فقط در محیط اسلامی و ایرانی طی ده‌ها سال در ذهن و جان یک انسان مسلمان شکل می‌گیرد.»
وی در تحلیل بخش‌های مقدماتی کتاب نیز تأکید کرد:
«دکتر بخش مهمی از کتاب را به وضعیت عربستان پیش از اسلام اختصاص داده است؛ زیرا بدون دانستن ساختار قبیله، نسب، پیمان‌ها و سازمان اجتماعی مکه، هیچ تحقیقی در تاریخ اسلام به جایی نمی‌رسد.» او افزود: «متأسفانه ما در ایران در این زمینه بسیار کمتر کار کرده‌ایم؛ بلکه باید بگویم اصلاً کار نکرده‌ایم. ده‌ها کتاب درباره جاهلیت و مکه پیش از اسلام در زبان عربی وجود دارد، اما در زبان فارسی چیز قابل توجهی نداریم و این کتاب خلأ همین بخش را پر می‌کند.»
علی بهرامیان در ادامه درباره جایگاه زریاب خویی در مطالعات سیره گفت:
«زریاب خویی در فلسفه، حکمت، ادبیات عرب و تاریخ تبحر داشت و کمتر اتفاق می‌افتد پژوهشگری در همه این حوزه‌ها تا این اندازه مسلط باشد. او از معدود پژوهشگرانی بود که می‌توانست مسئله سیره را هم‌زمان با دقت تاریخی و توجه به امر قدسی بررسی کند.»
او با اشاره به جریان‌های پژوهشی معاصر افزود:
«در دهه‌های اخیر گروهی از خاورشناسان کوشیده‌اند وجود تاریخی پیامبر را تنها به روایت منابع غیر اسلامی محدود کنند و حتی مدعی شده‌اند که بخش بزرگی از روایات اسلامی ساخته دوره‌های بعد است. اما این جریان روش‌شناسی روشنی ندارد و بیش از آنکه نقد باشد، انکار است. زریاب برخلاف این رویکرد، راه اعتدال را در پیش گرفت؛ نه روایت‌ها را مطلقاً رد کرد و نه بی‌چون‌وچرا پذیرفت، بلکه آن‌ها را با نقد، علم و احتیاط بررسی می‌کرد.»
بهرامیان در جمع‌بندی سخنان خود تأکید کرد:
«سیره پیامبر را نمی‌توان بدون آگاهی از سیاست بنی‌امیه و بنی‌عباس فهم کرد و زریاب دقیقاً همین نگاه ترکیبی را داشت؛ نگاهی که امروز نیز برای پژوهشگران جوان یک الگوست.» او در پایان افزود:
«کتاب زریاب نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با احاطه بر قرآن، حدیث، سیره‌نگاری و تاریخ اموی و عباسی، تصویری معتدل، علمی و منصفانه از زندگی پیامبر عرضه کرد.»
در پایان برنامه، کلیپی از زندگی و آثار زنده‌یاد زریاب خویی، که به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تهیه شده بود، پخش شد و حاضران در بخش پرسش و پاسخ به گفت‌وگو درباره اندیشه‌ها و آثار او پرداختند.
[1]
منبع: کتابخانه ملی