«منشور کوروش کبیر»، روز پنجشنبه ۶ نوامبر ۲۰۲۵ برابر با ۱۵ آبان ۱۴۰۴ در رویدادی تاریخی و در صحن چهل‌وسومین کنفرانس عمومی یونسکو در سمرقند به‌عنوان یکی از نخستین منشورهای حقوق بشر جهان که بر احترام به تنوع فرهنگی تأکید دارد، به رسمیت شناخته شد و به عنوان یادگار درخشان تمدن ایران‌زمین در فهرست حافظه جهانی به ثبت رسید.
ثبت منشور کوروش که سند هویت و فرهنگ ایرانی در ۲۶ قرن پیش است، به عنوان میراث جهانی، نمادی از سهم ایرانیان در شکل‌گیری اندیشه‌های جهانی انسان‌دوستی و آزادی است.
ثبت این سند کهن در حافظه جهانی، یادآور آن است که ایران تنها سرزمینی با تاریخ کهن نیست، بلکه ملتی است که از دیرباز پرچم‌دار عدالت، مدارا و گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها بوده است.
به مناسبت ثبت جهانی منشور کوروش بزرگ در فهرست میراث جهانی، با دکتر علیرضا عسکری چاوردی، استاد باستان شناسی دانشگاه شیراز به گفت‌وگویی انجام شده است. او که سرپرست کاوش سرزمین باستانی پارسه بوده و مدیریت پایگاه جهانی تخت جمشید را هم در کارنامه دارد، از «تولد ایران» و پیوند ناگسستنی فرهنگ این سرزمین با محتوای منشور کورش سخن گفت؛ از اینکه صلح و احترام و ادب جاری در این میراث جهانی بنیان فرهنگ و اندیشه ایرانی بوده و هست.
*****
سند تولد ایران در دو نگاه
منشور کورش از چه ابعادی برای ایران و جهان مهم است؟
منشور کورش از دو دیدگاه قابل بررسی است؛ نخست در زمان خود، یعنی قرن ششم پیش از میلاد (۲۶ قرن پیش) که بیان‌کننده یک فتح تاریخی و «تولد ایران» است و دیگری، تفسیر فرهنگی امروز جامعه ایرانی از این استوانه و اهمیتی که به عنوان یک میراث تمدنی برای جهان دارد.
«ایران» یک فرهنگ است/ صلح و ادب جاری در منشور کورش بنیان فرهنگی سرزمین پارس
زمینه‌های خلق یک منشور ماندگار
منشور کوروش چگونه خلق شد؟
این استوانه به خط بابلی (اکدی) نوشته شده و به زمان فتح بابل، پایتخت یکی از تمدن‌های مهم جهان باستان، به دست کورش بازمی‌گردد؛ این پادشاه هخامنشی برای سازمان‌دهی سیاسی حکومت خود، نیازمند کسب مشروعیت از بزرگان و روحانیون بابلی بود؛ کورش بزرگ با نگارش و تقدیم این منشور به معابد بابلی، وفاداری و احترام خود را به خدای مورد پرستش مردمان بین‌النهرین اعلام کرد.
او پس از فتح لیدیه (ترکیه کنونی) و سرزمین ماد، برنامه بزرگی برای فتح بابل در سر داشت؛ اما نمی‌خواست با چهره‌ای خشن و جنگجو با این تمدن کهن برخورد کند؛ بنابراین، هنگامی که از دروازه ایشتار وارد شد، با ادب و احترام از خدای مردم بین‌النهرین سخن گفت و این منشور را نوشت و به معبد تقدیم کرد.
این اقدام، زمانی رخ داد که هنوز کاخ‌های هخامنشی در شوش، بابل، هگمتانه و پارسه ساخته نشده بودند؛ زبان صلح و ادب کورش، نقش مهمی در مشروعیت‌بخشی به حکومت او برای اداره سرزمین‌های فتح شده داشت.
لحظه تاریخی شکل‌گیری ایران
ایران چگونه متولد شد؟
دقیقاً پس از فتح بابل و در همین دوره است که «ایران» از نظر قلمرو زمینی و حاکمیت سیاسی شکل می‌گیرد و بنیان این قلمرو بزرگ، منشور کورش است؛ در این زمان، منشور کورش به سند بنیان‌گذاری کلاسیک فرهنگ ایران تبدیل شد و میراث تمدنی بابل، به عنوان مهم‌ترین شهر تمدنی جهان باستان، به فرهنگ ایران منتقل گردید.
از آنجا که ایران در همین هنگام متولد شد، منشور کورش، بنیان فرهنگی جامعه ایرانی قرار گرفت؛ منشوری که بنای آن بر صلح، فرهنگ و ادب است.
از آنجا که در همین هنگام، ایران متولد شد، منشور کوروش بنیان فرهنگی جامعه ایرانی قرا گرفت؛ منشوری که بنای آن بر صلح، فرهنگ وادب است.
کورش، حتی همان دروازه ایشتار را که از آن به بابل وارد شده بود، در قلب پارس (شهر پارسه) نیز بنا کرد تا هم احترام خود به عقاید مردم بابل را نشان دهد و هم مشروعیت لازم برای سازمان‌دهی سرزمین ایران را کسب کند.
ایران؛ یک فرهنگ، نه فقط یک جغرافیا
آیا منشور کوروش و فرهنگ ایرانی ارتباط ریشه‌ای دارند؟
محتوای منشور کورش تنها محدود به یک استوانه گلی نمی‌شود، بلکه بنیان فرهنگ ایرانی و مبانی تمدنی جغرافیای فرهنگی و اندیشه‌ای ایران است.
«ایران» یک بار فرهنگی و مفهومی دارد که بنیان آن، منشور کورش است؛ ایران یک فرهنگ است که جوهره تمدنی چندین هزاره را در خود جای داده و بنیان آن بر محتوای متنی منشور کورش استوار است.
تداوم یک فرهنگ صلح‌طلب
چگونه این فرهنگ در تمدن ایرانی تداوم یافت؟
در چند دهه بعد، زمانی که دروازه ملل در تخت جمشید بنا شد و قلمرو ایران تا هند، مصر و اروپا گسترش یافت، داریوش و خشایارشا نیز همین بنیان تمدنی را مبنای مدیریت خود قرار دادند.
ایرانی‌ها در طول تاریخ، هر بار در مواجهه با رخدادهای سهمگین، خود را بازسازی کردند؛ چنان‌که پس از حمله اسکندر، سرزمین ایران تجدید حیات شد و «ایران‌شهر» شکل گرفت.
تمدن ایرانی بر مبنای محتوای منشور کورش، بر احترام متقابل انسان‌ها، احترام به ادیان و اعتقاد به تنوع فرهنگی شکل گرفته و در طول تاریخ ایران باستان و دوره اسلامی تا امروز، همواره بنیان تفکر مردم ایران بر فرهنگ، ادب و صلح پایدار بوده است.
این فرهنگ در طی هزاره‌ها رشد کرده و بالنده شده و از دل آن شعرا و دانشمندان بزرگی متولد شدند؛ این محتوای متنی به عنوان پشتوانه سرزمین ایران بالنده شده و در ابعاد مختلف فرهنگی، هنری، علم و معماری جاری بوده است.
ریشه‌های حس تعلق به تاریخ
چرا ایران و ایرانی همواره تلاش کرده تا به گذشته خود توجه و آن را حفظ کند؟
ایران مغلوب نبوده که میراث تاریخی‌اش به دست دیگران ساخته شده باشد؛ ایرانی، میراث باستانی خود را ساخته و همه تاریخ آن، مربوط به خودش است؛ او ابعاد هویتی خود را در این میراث می‌بیند؛ به همین دلیل است که چه در دوره اشکانیان و ساسانیان و چه در دوران آل بویه، ایرانیان خود را احیا کردند و تمدن ایرانی را حفظ نمودند.
جامعه امروز نیز هم از نظر هویتی و فرهنگی و هم از نظر سیاسی به تاریخ ایران متکی است و این امر از خط و زبان و فرهنگ ما در دوره هخامنشی ریشه می‌گیرد.
اگر فارسی باستان نبود،ما امروز فارسی نو هم نداشتیم؛ فرهنگ و جنبه‌های فنی مانند معماری امروز ایران نیز ریشه در ایران باستان دارد.
ایران امروز نیز تلاش می‌کند هم این نسبت محتوایی را برقرار کند و هم به تفسیر فرهنگی آن بپردازد.
پیام صلح برای جهان امروز
پیام منشور کوروش برای جهان امروز چیست؟
تمدن هخامنشی یک تمدن جهانی است که به خاطر احترام، تکریم، صلح و دوستی در جهان زبانزد است.
ثبت این میراث از سوی یونسکو، به معنای ثبت ابعاد معنوی و محتوای انسان‌دوستانه این تمدن است.
منبع: ایرنا