پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر، کرسی ترویجی «ساختار و ویژگی کتیبههای کوفی تزئینی (گُل‌دار، گِره‌دار) در دوره سلجوقی و ایلخانی» را با همکاری دبیرخانه هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی نقد و مناظره شورای عالی انقلاب فرهنگیسه‌شنبه 13 آبان 1404 برگزار کرد.
دومین جلسه کرسی ترویجی کمیته دستگاهی این پژوهشکده، با عنوان «ساختار و ویژگی کتیبههای کوفی تزئینی (گل‌دار، گره‌دار) در دوره سلجوقی و ایلخانی»، با ارائه مهدی مکی‌نژاد، عضو هیئت علمی فرهنگستان هنر و عضو گروه پژوهشی تاریخ هنر پژوهشکده هنر، و با داوری یاسر حمزوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، و سعید خودداری نائینی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ایران، و با مدیریت شهاب پازوکی، عضو هیئت علمی و مدیر گروه تاریخ هنر پژوهشکده هنر در این پژوهشکده برگزار شد.
مکی‌نژاد، سخنران این جلسه، در ابتدا به اهمیت کتیبه‌ها در معماری ایرانی پرداخت و سه عنصر«محتوای دینی و قرآنی»، «تصویری بودن» و «جزء جدایی‌ناپذیر از معماری بودن» را از مهمترین ویژگی‌های این کتیبه‌ها دانست. وی کتیبه‌ها را به طور کلی به سه نوع کتیبههای هنری، کتیبههای یادگاری و کتیبههای یادمانی طبقه‌بندی کرد و افزود کتیبههای هنری تلفیق بیشتری با فضای معماری دارند و در معرض دید هستند، ولی کتیبههای یادمانی و یادگاری در گوشه‌ای از مسجد یا بنا به کار می‌رفته و حاوی توضیحاتی درباره سازنده و زمان ساخت اثر بوده است. این نوع کتیبه‌ها علیرغم داشتن وجه هنری، معمولا وجه محتوایی‌‌شان مهمتر است و برای ثبت در تاریخ می‌باشد.
عضو گروه تاریخ هنر پژوهشکده هنر، در توضیح دلایل طبقه‌بندی کتیبه‌ها به کتیبههای «گُل‌دار» و «گِره‌دار» گفت: اسامی متعددی از کتیبه ها، اعم از مُعقّد، مُشکّل،مُزهّر و غیره داریم، ولی عنوان کتیبههای «گُل‌دار» و «گِره‌دار» طیف وسیعی از مهمترین، پربارترین و گسترده‌ترین کتیبه‌ها را در خود جای می‌دهد. ضمن اینکه انتخاب این دو واژه مبتنی‌بر عملکرد هم بوده است.
[1]
وی در ادامه، به سیر تاریخی تطور و تحول کتیبه‌نویسی اشاره کرد و دوره سلجوقی و ایلخانی را مهمترین دوره‌های کتیبه‌نگاری دانست و گفت: علیرغم اینکه در دوران قبل از این دو دوره و حتی دوران پیشازاسلام هم کتیبه‌نگاری داشته‌ایم، ولی شالوده کتیبه‌نگاری و ساختار کتیبههای هنری در این دوران شکل می‌گیرد. وی افزود: دوران قبل از سلجوقی ابتدا ساده‌نویسی خصیصه کتیبه‌ها بوده و اکثرا هم متن کتیبه حاوی آیات قرآنی است. ولی کتیبه‌ها در دورة سلجوقی و ایلخانی در تعامل با ساختار بنا دچار تغییر و تحول می‌شود و المان‌ها و اشکالی که از جنس نوشتار نیستند به کتیبه اضافه می‌شود و در نهایت کتیبه‌ها به سمت اشکال هندسی پیچیده می‌روند.
مکی‌نژاد با اشاره به ظرفیت ویژه خط کوفی در پذیرش تغییرات خلاقانه در تعامل با فضای معماری، به ويژگی‌های شکلی این کتیبههای تغییرشکل داده پرداخت و با تقسیم‌بندی این تغییرات شکلی در قالب سه واژه «نظام گیاهی»، «نظام هندسی» و «نظام نوشتاری» به تبیین موضوع پرداخت. ایشان در تقسیم‌بندی دیگری به سه واژه «اتصال‌های حقیقی»، «اتصال‌های مجازی متصل» و «اتصال‌های مجازی منفصل» نیز اشاره و در پایان تاکید کرد فقط در ایران و حوزه تمدنی ایران است که روند تغییرات شکلی خلاقانه کتیبه‌ها، در تعامل با فضای معماری، آرام آرام از کتیبه‌نویسی ساده به کتیبه نویسی بسیار پیچیده هندسی پیش می‌رود و این روند تغییرات خلاقانه که ظرفیت بسیار بالایی به این کتیبه‌ها در تعامل با فضای معماری می‌دهد، در طول دوران معماری بعد از دوران سلجوقی نیز ادامه می‌یابد.
در ادامه یاسر حمزوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، یکی از نقاط برجسته و مثبت این مقاله را جایگزینی واژه‌های فارسی به جای واژه‌های عربی دانست. حمزوی در ادامه به آرایه‌های معماری پرداخت و عنوان کرد که این آرایه‌ها، به دلیل متن بودن، علاوه‌بر بحث زیبایی‌شناختی، واجد کیفیت‌های معنا‌شناختی هستند و این کیفیت‌های زیبایی‌شناختی و معنا‌شناختی در یک پیوند ارگانیک با سایر اعضای معماری قرار گرفته‌اند و صرفا یک عنصر تزئينی نیستند. وی افزود: مصالح به کار گرفته شده در ساخت کتیبه‌ها صرفا آجر نیست و از سفال هم در این کتیبه‌ها بهره گرفته شده ولی در این پژوهش، همه این مصالح در ذیل واژه آجر قرار گرفته‌اند. حمزوی در پایان به یکی دو بنای مطرح معماری، از‌جمله بقعه سید شمس‌الدین اشاره کرد و اظهار داشت که بهتر بود در پژوهش به این دو بنا هم اشاره می‌شد.
سعید خودداری نائینی،عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ایران و یکی دیگر از داوران این کرسی ترویجی، به طبقه‌بندی سه‌گانه کتیبه‌ها در پژوهش حاضر اشاره کرد و اظهار داشت که این طبقه‌بندی سه‌گانه می‌توانست بسط داده شود و سایر اجزاء کتیبه‌ها مثل تزئینات و … را هم دربرگیرد. وی منابعی را نیز برای بسط بیشتر این مقاله پیشنهاد داد و در ادامه به اغلاط نوشتاری موجود در کتیبه‌ها اشاره کرد و دلایلی از جمله تعمدی بودن، ضعف در به‌کارگیری تکنیکها، و یا خود ساختار معماری بنا را از دلایل این خطاها برشمرد. عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ایران، در پایان بر ضرورت تولید اصطلاحات تخصصی در موضوع کتیبه‌شناسی در پژوهش‌های آینده تاکید کرد.
در ادامه، مکی‌نژاد با استقبال از نظرات مطرح شده، توضیحاتی در تکمیل مباحث داوران ارائه کرد و در پایان به پرسش‌های سایر مخاطبان پاسخ گفت.
منبع: پژوهشکده هنر