«من جان؛ جشن‌نامه سیدحسین نصر»، دویست‌وبیست‌ویکمین جلد از سلسله آثار مجموعه «فرهنگ و تمدن اسلامی» ویراسته محمد فاروق، عاطف خلیل و محمد رستم به‌همت انتشارات بریل منتشر شد. این اثر که سرویراستاری آن را هینریش بیسترفلدت و سباستین گونتا به عهده دارند، نخست با قطعه منظومی سروده سیدحسین نصر آغاز شده، در ادامه، مجموعه مقالات مولفان در شش بخش به چشم می‌خورد.
پیشگفتار کتاب به‌قلم محمد فاروق استاد فلسفه اسلامی و فلسفه میان‌فرهنگی دانشگاه سینسیناتی، عاطف خلیل استاد تاریخ و دین دانشگاه لتبریج و محمد رستم استاد اندیشه اسلامی دانشگاه کارلتون، آغازبخش کتاب است. ویراستاران در ابتدا، تصویری جامع از زندگی، اندیشه و آثار سیدحسین نصر ارائه کرده، وی را به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین متفکران اسلامی معاصر معرفی می‌نمایند.
بر اساس اطلاعات مطرح، نصر در سال ۱۹۳۳ در خانواده‌ای اهل علم و طب در تهران زاده شد. تحصیلات ابتدایی‌اش را در ایران گذراند و در دوازده‌سالگی برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت. در دبیرستان پدی در نیوجرسی تحصیل کرد و سپس وارد مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT) شد تا با این نیت که طبیعت را در معنای فلسفی یونانی‌اش بشناسد، فیزیک بخواند. اما دیدار با برتراند راسل موجب شد از علم فیزیک مأیوس گردد، چرا که آن را صرفاً مجموعه‌ای از چارچوب‌های ریاضی برای توضیح پدیده‌های مادی یافت. این دلسردی او را وارد بحرانی فکری و معنوی کرد. پس از اتمام دوره کارشناسی، در دانشگاه هاروارد دکترای تاریخ و فلسفه علم گرفت و در بیست‌وپنج‌سالگی دانش‌آموخته شد. نیز، در دوران تحصیل از محضر اساتیدی چون جورج سارتون، ورنر یِگر، همیلتون گیب و هری وُلفسن بهره برد.
نصر پس از بازگشت به ایران بیست سال به تدریس و تحقیق در فلسفه و علوم اسلامی پرداخت و به‌سرعت در دانشگاه تهران به مرتبه استادی تمام رسید. سپس معاون دانشگاه و بعد رئیس دانشگاه آریامهر شد. او طی این سال‌ها، آثار فراوانی منتشر کرد و در دهه ۱۳۵۰ «انجمن شاهنشاهی حکمت و فلسفه ایران» را بنیان گذاشت که مرکزی برای پژوهش تطبیقی در فلسفه اسلامی و جهانی بود. نصر در ایران نزد بزرگانی چون سیدابوالحسن قزوینی، سیدمحمدکاظم عصار و علامه طباطبایی فلسفه آموخت و با اندیشمندانی چون هانری کربن، توشیهیکو ایزوتسو، هیوستن اسمیت و میرچا الیاده همکاری داشت. انقلاب ۱۳۵۷ موجب مهاجرت او به آمریکا شد؛ نخست در دانشگاه تمپل و از ۱۹۸۴ تاکنون در دانشگاه جرج واشینگتن به‌عنوان استاد ممتاز فعالیت دارد.
زندگی علمی نصر با سفرها و سخنرانی‌های بین‌المللی پیوند خورده است. او با شخصیت‌هایی چون پاپ ژان پل دوم، دالایی لاما، فوکو و گادامر دیدار داشته و با الهی‌دانان مسیحی و یهودی بسیاری گفت‌وگو کرده است. تأثیر بزرگ بر اندیشه او از سنت‌گرایانی چون رنه گنون و فریتیوف شوان ناشی می‌شود که نقدی بنیادین بر فلسفه مدرن غرب داشتند. نصر، چنان‌که خود گفته، دیدگاهش را به افق حقیقت جهانی گشود که شامل سنت اسلامی، فلسفه یونانی و مسیحی، آیین‌های هندو، بودایی، چینی، قبایلی، قبالا و زرتشتی است.
گستره آثار نصر شگفت‌انگیز و از فلسفه اسلامی و عرفان تا هنر اسلامی، فلسفه محیط‌زیست، تطبیق ادیان و فلسفه علم گسترده است. وی نخستین مسلمان عضو مجموعه‌ی کتابخانه فیلسوفان زنده و نخستین غیرغربی برگزارکننده سخنرانی‌های گیفورد بود که مجموعه مقالات آن بعدها در کتاب «معرفت و امر قدسی» منتشر شد. آثارش که نزدیک به نود کتاب و ششصد مقاله را در بر می‌گیرد، به بیش از سی‌زبان ترجمه شده و تأثیرش بر حوزه‌های مختلف مطالعات اسلامی جهانی محسوس است.
نصر در حوزه فلسفه محیط‌زیست، در دو کتاب «انسان و طبیعت» و «دین و نظام طبیعت»، نیز مقالات بسیار، بحران زیست‌محیطی را صرفاً نتیجه مهندسی نادرست ندانسته، آن را ماحصل ازمیان‌رفتن معنای قدسی طبیعت می‌داند. به‌باور وی، لازم است دوگانه‌انگاری دکارتی میان ذهن و ماده را رد کرد و طبیعت را موجودی زنده و الهی دید. راه برون‌رفت از بحران، بازگرداندن علم جدید به درون متافیزیک و درک وحدت وجودی عالم است. او در کنار تحلیل‌های نظری، توصیه‌های عملی نیز دارد که از ان جمله می‌توان به کاشت درخت، جلوگیری از جنگل‌زدایی، کشاورزی سنتی، کاهش مصرف، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و بازسازی رابطه اخلاقی انسان و طبیعت اشاره کرد.
[1]
سیدحسین نصر در معرفت‌شناسی، علم جدید را محدود به جهان صیرورت می‌داند که نمی‌تواند انسان را از جهل و وابستگی برهاند. به‌باور وی، تنها معرفت متافیزیکی، یعنی شناخت نسبی در پرتو مطلق، راه رهایی است. او این دیدگاه را با الهام از فلسفه اسلامی و عرفان در آثاری چون «معرفت و امر قدسی»، «نیاز به علم مقدس» و «گلشن حقیقت» بسط داده است. در این چارچوب، اسلام می‌تواند با مدرنیته مواجه شود بی‌آنکه اصالت معنوی‌اش را از دست بدهد.
به‌نظر نصر، علم در خلأ شکل نمی‌گیرد، بلکه بر مجموعه‌ای از پیش‌فرض‌های معرفتی و متافیزیکی استوار است. علم اسلامی نیز بر پایه جهان‌بینی توحیدی قرآن بنا شده و علوم دیگر تمدن‌ها، همچون یونان و هند را در خود جذب کرده است. هدف آن نشان‌دادن وحدت و مراتب هستی است. نصر در آثارش چون «مقدمه‌ای بر آموزه‌های کیهان‌شناسی اسلامی» و «علم و تمدن در اسلام»، این مبانی را تشریح می‌کند.
نصر در زمینه هنر و معنویت اسلامی نظریه‌ای بدیع عرضه می‌کند. از منظر وی، فضای نگارگری اسلامی، عالم خیال است، مرتبه‌ای میانی میان حس و عقل که سرچشمه صورت‌های هنری است. او میان منطق، متافیزیک و شعر رابطه‌ای تکمیلی می‌بیند و نه متضاد.
نصر با تصحیح و ترجمه متون اصلی فلسفه اسلامی و پژوهش درباره چهره‌هایی چون بیرونی، ابن‌عربی، باباافضل، ملاصدرا و ملاهادی سبزواری، سهمی بزرگ در احیای سنت فکری اسلامی داشته است. او سردبیر مجموعه پنج‌جلدی «منتخبات فلسفه در ایران» و ویراستار مجموعه‌ی دو جلدی «معنویت اسلامی» است.
یکی از دستاوردهای درخشان نصر در مطالعات قرآنی، سردبیری مجموعه قرآن‌پژوهی (The Study Quran) است که ترجمه‌ای تازه از قرآن به همراه نزدیک به یک میلیون واژه تفسیر برگرفته از بیش از چهل منبع سنی و شیعی ارائه می‌کند. این اثر امروز یکی از مراجع اصلی دانشگاهی در غرب است.
در عرصه فلسفه جهانی نیز اثر اخیر او با عنوان «تائو ته چینگ: طریق و فضایل آن»، ترجمه و تفسیر متافیزیکی صوفیانه به فارسی است که اکنون به انگلیسی، چینی و اردو نیز منتشر شده است. نصر در این کتاب، گفت‌وگویی میان تصوف و تائوئیسم برقرار می‌سازد و از پیوند حکمت مشرق و مغرب سخن می‌گوید.
در تمام آثار نصر، جست‌وجوی دانش به معنای حقیقی آنکه که انسان را به ذات واقعیت رهنمون و از قیدهای دنیوی آزاد می‌سازد محور اصلی است. وی همچون مولوی که سرود: «گر بریزی بحر را در کوزه‌ای / چند گنجد قسمت یک روزه‌ای» تأکید دارد که هر پژوهش جز جرعه‌ای از اقیانوس حقیقت است.
آنچه در پی می‌آید، عنوان مقالات مندرج در این جشن‌نامه است:
بخش اول: نظریه تصوف
- تصوف و خویشتن انسان‌کیهانی – محمد فاروق؛
- در باب محدودیت‌های استدلال در دیوان عطار: دانش متعالی در خراسان پساکلاسیک – سیروس‌علی زرگر؛
- زیبایی‌شناسی الهی توحید در مثنوی مولوی – غلامرضا اعوانی؛
- جهان پیش از واژگان: هستی و وضعیت نیستی در آثار ابن‌عربی – دونیا راشیچ؛
- در پایان، آگاهی خواهد بود: فرغانی و هستی‌شناسیِ نفس – ویلیام سی. چیتیک؛
- متافیزیک وجودی جامی به‌زبان چینی – ساچیکو موراتا؛
- ترجمه فارسی داراشکوه از اوپانیشاد تیتریه – شکار نایر؛
- همه دانش پرتوی است از نور او: نقش حقیقت محمدی در علوم اسلامی – جوزف ای.بی. لومبارد.
بخش دوم: اعمال صوفیانه
- آرامش یادکرد – عاطف خلیل؛
- «ذم تکبرالعلما» السلمی – محمدمهدی علی؛
- دعا و متافیزیک در ذکری منسوب به عبدالقادر گیلانی – گرگوری واندام؛
- فقر از دیدگاه ابن‌عربی – دنیس گریل؛
- ضعف، ترس، میل: ابن‌عربی و مبانی دنیوی تشخیص معنوی – جیز موریس؛
- ادراک طبیعت: نظر مولوی درباره هدف انسان و نیایش کیهانی – منجم ام. مراد؛
- از صور زیبایی تا آفریننده همه زیبایی‌ها: لیلی و مجنون در شعر فارسی – لیلی انور.
بخش سوم: فلسفه، ریاضیات، علم
- هستی‌شناسی و الهیات عملی در رسائل ریاضی اخوان‌الصفا – سید ا. ح. زیدی؛
- رساله ابن‌سینا در باب عشق و الهیات ارسطو – کوین کوریگان و سید ا. ح. زیدی؛
- نظریات ابن‌سینا در باب زیارت – وینای ختیا؛
- لذات حسی و روحانی: فصلی از زادالمسافرین ناصرخسرو – شفیق ن. ویرانی؛
- اندرز سهروردی به فقرا – جاستین کانچلیِره؛
- زنجیرها، پرواز، آزادی: ترجمه‌ای تازه از رسالةُ‌الطیر سهروردی – محمد رستم؛
- زبان و تمایز زبانی در شرح ابن‌کمونه بر تلویحات سهروردی – جان والبریج؛
- برخی بخش‌های الهیاتی و فلسفی در السرّ المکتوم فخرالدین رازی – محمد فریدالدین عطار؛
- بررسی اهمیت آثار فارسی در نجوم عثمانی: مطالعه موردی رساله علی قوشچی در علم هیئت – حسن اموت؛
- تاریخ قدسی و فرجام‌شناسی از منظر فلسفه: شرح ملاصدرا بر دو حدیث درباره امام دوازدهم در شرح اصول کافی – ماریا ماسی داکاک؛
- انکار حرکت: ردّ لاهیجی بر الحرکه الجوهریه از منظر ابن‌سینایی – دولت دادخدا.
بخش چهارم: حقوق، الهیات، تفسیر
- زندگی و میراث عطا ابن ابی‌رباح – اسماً افسرالدین؛
- اثبات بر نفی مقدم است (المثبت مقدمٌ علی النافی): قاعده‌ای وحدت‌بخش و سازنده در اندیشه اسلامی – جاناتان اِی. سی. براون؛
- ترسیم الهیات یک عارف: اشعریتِ ابوالقاسم قشیری – مارتین نوین؛
- اشعریت و ادراک عقلانی خیر و شر: نگاهی دوباره- شرمن ای. جکسون؛
- تفسیر شیعی در دوران اخباری: هاشم بحرانی و التفسیر المأثور – لیاکات تَکیم؛
- «یامحمد، یاعلی»: استغاثه در اندیشه و عمل اسلامی – خلیل اندانی.
بخش پنجم: هنر، آموزش، اخلاق
- ملا شاه: حضور قدسی در کلمات و تصاویر در هندِ اوایل دوران جدید – مرادخان ممتاز؛
- یادداشت‌هایی در باب موسیقیِ تجوید – رعنا شیعه؛
- آموزش، اصلاح و نوسازی – مختار ح. علی؛
- زبان پرندگان: مولانا آزاد و احیای سنت بوم‌شناختی مسلمانان – آناند ویوِک تانِجا؛
- الحیاء: کرامت شرم – اولودامینی اوگونایکه.
بخش ششم: شعر، علم، اقتصاد
- زائر شاعر: تأملات ودانتی در باب اشعار «راه» سیدحسین نصر؛ آنکور باروآ؛
- سلب قداست و انسانیت: نقد سیدحسین نصر بر علم رایج – کریم ح. کریم؛
- سیدحسین نصر و اقتصاد اسلامی؛ ولید الانصاری.
«من جان؛ جشن‌نامه سیدحسین نصر» در ۸۸۳ صفحه به‌همت انتشارات بریل منتشر شده است.
رضا دستجردی
منبع: ایبنا