کنفرانس بین‌المللی «مسائل روش‌شناختی متن‌شناسی و منبع‌شناسی شرق» از رویدادهای علمی مهم در حوزۀ مطالعات شرق است که از سال 2011 در ماه اکتبر به میزبانی دپارتمان «آثار مکتوب مردمان شرقی» در محل موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه در مسکو برگزار می‌شود. این رویداد با هدف گردهم‌آوردن پژوهشگران، کارشناسان و دانشجویان جوان فعال در حوزۀ پژوهش آثار شرقی بستری فراهم می‌کند تا تازه‌ترین دستاوردهای پژوهشی در این حوزه به بحث و بررسی گذاشته شوند.
پانزدهمین دورۀ این کنفرانس با حضور پژوهشگرانی از روسیه، ایران، تاجیکستان و ازبکستان در تاریخ 20 تا 22 اکتبر 2025 (28 تا 30 مهرماه 1404) برگزار شد. فرشته مشهدی رفیع و زاگرس زند از موسسۀ پژوهشی «میراث مکتوب» سخنرانان ایرانی شرکت‌کننده در این رویداد بودند.
نشست‌های هر سه روز کنفرانس (20، 21 و 22 اکتبر) در دو بخش صبح و بعدازظهر برگزار شد و زبان‌های ارائۀ سخنرانی‌ها روسی و انگلیسی بود. کمیتۀ برگزارکنندۀ کنفرانس شامل گروهی از استادان و پژوهشگران برجستۀ روس در حوزۀ پژوهش آثار شرقی بودند که علاوه بر ریاست نشست‌ها به عنوان سخنران نیز در این رویداد مشارکت داشتند. به هر سخنران 20 دقیقه زمان برای ارائۀ مطالب اختصاص داده شده بود و در پایان هر سخنرانی، 5 دقیقه برای پرسش و پاسخ دربارۀ موضوع سخنرانی در نظر گرفته شده بود. برای سخنرانانی که شرایط شرکت حضوری را در کنفرانس نداشتند این امکان فراهم شده بود از طریق پلتفرم «زوم» مطالبشان را ارائه کنند.
در این دورۀ کنفرانس، سخنرانی‌هایی که چارچوب موضوعی‌شان به تشخیص کمیتۀ برگزاری کنفرانس با آنچه به‌طور معمول در کنفرانس ارائه می‌شود تفاوت داشت، در بخشی با عنوان «بخش استند» جای داده شده بودند. «بخش استند» در دو قالب متن و ویدئو برگزار شد و انتخاب یکی از این دو قالب به عهده خود سخنرانان گذاشته شده بود: 1. تهیۀ متنی با حجم ۳۰۰۰ تا ۸۰۰۰ نشانه در ورد به زبان روسی یا انگلیسی و ارسال برای کمیتۀ برگزاری کنفرانس؛ 2. تهیۀ ویدئویی به مدت ۵ تا ۱۰ دقیقه از سخنرانی به زبان روسی یا انگلیسی و ارسال برای کمیتۀ برگزاری کنفرانس.
فرشته مشهدی رفیع، پژوهشگر موسسۀ میراث مکتوب، با موضوع «تصویر اسکندر مقدونی به مثابه پیامبری نیک‌کردار در «اسکندرنامه (بخش ختا)» منوچهرخان حکیم» از سخنرانان بخش نخستِ نخستین روز کنفرانس بود. وی در سخنرانی‌اش به آثار ادبی منظوم و منثور فارسی اشاره کرد که با موضوع داستان زندگی و جنگ‌های اسکندر مقدونی نوشته شده‌اند و با نام عمومی «اسکندرنامه» شناخته می‌شوند و سپس به بررسی بازتاب تصویر اسکندر مقدونی در «اسکندرنامۀ نقالی» پرداخت. اسکندرنامۀ نقالی» آخرین اسکندرنامه منثور و از مشهورترین آثار ادبیات شفاهی ایرانی به شمار می‌آید که در دوران صفوی نوشته شده است و نگارشش را به منوچهرخان حکیم نسبت می‌دهند. ویژگی متمایز «اسکندرنامۀ نقالی» از دیگر اسکندرنامه‌ها، تجلی انگیزۀ مذهبی در اعمال شخصیت‌های داستان، به ویژه اسکندر، قهرمان اصلی داستان، است و از این رهگذر «اسکندرنامۀ نقالی» رنگ و بوی مذهبی گرفته است. اسکندر و سپاهیانش از کشوری به کشور دیگر می‌روند و از اهداف مهم سفرهایشان گسترش اسلام و غلبه بر ظلم و استبداد است. آن‌ها در طول مسیر با ماجراهای متعددی مواجه می‌شوند که اغلب به جنگ می‌انجامد. در این اثر، تصویری پیامبرگونه از اسکندر ترسیم شده است و او «اسکندر ذوالقرنین» نامیده می‌شود که در واقع همان ذوالقرنین یادشده در قرآن است.
[1]
همچنین زاگرس زند، پژوهشگر موسسۀ میراث مکتوب، با موضوع «اعتبار شاهنامه به عنوان منبع تاریخی در بخش پادشاهان پایان ساسانی» از سخنرانان «بخش استند» کنفرانس بود که سخنرانی‌اش به زبان انگلیسی در قالب ویدئویی ازپیش‌ضبط‌شده ارائه شد. وی در سخنرانی خود به این مطلب اشاره می‌کند که شاهنامه افزون بر ارزش‌های ادبی و اسطوره‌ای، یکی از مهمترینِ منابع تاریخ ایران باستان است که به‌ویژه تاریخ ساسانیان را به تفصیل روایت کرده است. فردوسی با امانت‌داری، روایات دورۀ ساسانی را به نظم کشیده که بسیاری از جزییات تاریخی را در خود دارد. برخی پژوهشگران به جنبۀ تاریخی شاهنامه اشاره کرده‌اند اما گروهی شاهنامه را غیرتاریخی دانسته‌اند. روایت شاهنامه از پادشاهی شیرویه تا مرگ یزدگرد سوم و بیان زمینه‌های فروپاشی بسیار مهم است و منابع عربی-فارسی نیز به آن پرداخته‌اند. وی یادآور می‌شود که در پژوهشش، داده‌های تاریخیِ این منابع با روایت تاریخی شاهنامه سنجش و تحلیل شده و همچنین تفاوت‌ها و همانندی‌های آن‌ها آشکار گشته است. فردوسی در این بخش، یکسره به منبعِ خود (شاهنامۀ ابومنصوری) وفادار بوده و باوجود محدویت‌های وزن، زبانِ منظوم و چارچوب روایی، امانت‌دارانه و دقیق جزییات را به نظم کشیده است. فردوسی روایت، ماده‌تاریخ‌ها، صورت نام‌ها و نام‌جای‌ها را تغییر نداده و از این‌رو به خدای‌نامه نزدیک‌تر است. برخی افراد و ماده‌تاریخ‌ها را ثبت کرده است که دیگران یا نیاورده‌اند یا نادرست ثبت کرده‌اند. نیز نگاه موجود در خدای‌نامه با یک میانجی به شاهنامه راه یافته و از نگرش‌های غیرایرانی و خلافت‌محور دور است. بسیاری از داده‌های دیگر منابع در شاهنامه نیز وجود دارد و برخی داده‌ها را تنها فردوسی گزارش کرده است. زند بر این باور است که این پژوهش می‌تواند جایگاه شاهنامه در منابع تاریخی برای ساسانی‌پژوهی را معتبرتر سازد و برای دیگر پژوهش‌ها در این حوزه سودمند باشد.
[2]
در ادامه نام سخنرانان و عناوین سخنرانی‌های این کنفرانس را می‌بینید.
روز نخست کنفرانس:
دوشنبه 20 اکتبر (28 مهر) نخستین روز کنفرانس بود. سخنرانی‌های این روز در دو نوبت صبح و بعدازظهر انجام شد. بخش نخست از ساعت 11:00 به وقت مسکو آغاز شد و ل. و. گوریایِوا ریاست جلسه را به عهده داشت. در این بخش 5 سخنرانی ارائه شد:
- هرمنوتیک شعر اسماعیلیِ ناصرخسرو»، ناتالیا ایلینیچنا پریگارینا (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «ویژگی‌های «سبک جدید» (طرز تازه) در غزلیات طالب آملی (۱۵۸۶-۱۶۲۷)»، مارینا لِوُونا رِیسنر (موسسۀ پژوهش‌های آسیا و آفریقای دانشگاه دولتی مسکو، مسکو)؛
- ««اسماعیلیِ ایده‌آل»: تصویرسازی براساس رسائل ناصرخسرو و نصیرالدین طوسی»، تاتیانا گئورگی‌یِونا کارنی‌یِوا (موسسۀ فلسفۀ آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «تصویر اسکندر مقدونی به مثابه پیامبری نیک‌کردار در «اسکندرنامه (بخش ختا)» منوچهرخان حکیم»، فرشته مشهدی رفیع (موسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ایران)؛
- «دگرگونی اسطورۀ پوروشا در پوراناها و نقش آن در درک و توصیف جهان»، یِلنا والری‌یِونا تیولینا (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو).
بخش دوم از ساعت 14:30 به وقت مسکو آغاز شد و ل. ق. لاهوتی ریاست جلسه را به عهده داشت. در این بخش 5 سخنرانی ارائه شد:
- «شعری از اشعیا از صومعۀ بث سویرین دربارۀ حملۀ تیمور لنگ»، آنتون دمیتری‌یِویچ پریتولا (موزۀ دولتی ارمیتاژ، سن پترزبورگ، مدرسۀ عالی اقتصاد، مسکو) و الکساندرا ایلینیچنا بِلازِرتسِوا (مدرسۀ عالی اقتصاد، مسکو).
- «دربارۀ نسخۀ متأخر روایت نوادگان یافث بن نوح»، دمیتری میخائیلوویچ تیموخین (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «تحلیل جامع اصطلاح «سپینا» (ѕәріпа) از کتاب یونس 5:1»، آناستازیا کیریلُونا کیریلُوا (پژوهشگر مستقل، مسکو)؛
- «تأثیر خط نیمه‌شکستۀ سفاردی بر نگارش قرائیمی در دوران مدرن»، اکاترینا ماکسیمُونا بِلکینا (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، سن پترزبورگ)؛
- «امثال، حکم و جمله‌های قصار عربی برای خوانندۀ فارسی‌زبان: رسالۀ «یواقیت العلوم و دراری النجوم»»، دمیتری یوگنی‌یِویچ میشین (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو).
روز دوم کنفرانس:
سه شنبه 21 اکتبر (29 مهر) دومین روز کنفرانس بود. سخنرانی‌های این روز در دو نوبت صبح و بعدازظهر انجام شد. بخش نخست از ساعت 11:00 به وقت مسکو آغاز شد و د. و. میکولسکی ریاست جلسه را به عهده داشت. در این بخش 5 سخنرانی ارائه شد:
- «متن‌شناسی تاریخی و «هوایان گُ ژی»: طرح یک مسئله»، ماکسیم رُمانُویچ پیشنی‌یِنکو (دانشگاه دولتی سن پترزبورگ، سن پترزبورگ)؛
- «ریشه‌شناسی نام فرماندۀ مغول «ساریتای» (بر اساس تواریخ کره‌ای، چینی و مغولی)»، کِسِنیا ولادیمیرُونا خازیزُوا (موسسۀ پژوهش‌های آسیا و آفریقای دانشگاه دولتی مسکو، مسکو)؛
- «کتاب چاپ چوبی از مفهوم تا تجسم در متن و تصاویر «ناشر مستقیم به هدف می‌زند!» (1802) اثر جیپنشا ایکو»، ماریا ولادیمیرُونا تاراپیگینا (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو).
- «تنظیم روابط خانوادگی و زناشویی در سلطان‌نشین مِلاکا (براساس «قانون مِلاکا»)»، سِوِتلانا ویاچسلاوونا تِخُور (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو).
- «متونی دربارۀ تائو دیونگ (997-1047)، بنیانگذار یکی از مکاتب بودایی تأملی در ویتنام»، یلنا ویتالی‌یِونا گاردی‌یِنکو (موسسۀ پژوهش‌های آسیا و آفریقای دانشگاه دولتی مسکو، مسکو).
بخش دوم از ساعت 14:00 به وقت مسکو آغاز شد و آ. آ. اِستالیرُف ریاست جلسه را به عهده داشت. در این بخش 6 سخنرانی ارائه شد:
- «نسخۀ عربی معاصر رسالۀ اِروتیک «بوستان الراغبین»… (اواخر قرن ۱۹-۲۰)»، دمیتری والنتینویچ میکولسکی (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «سکه‌های مسی ضرب‌شده توسط شاهان صفوی»، الکساندر ولادیمیرُویچ آکوپیان (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «مهرهای مراسلات عربی داغستان قرن هجدهم تا اوایل قرن بیستم: معناشناسی و طراحی هنری»، زینب احمددیبیرُونا ماگومِدُوا (موسسۀ پژوهش‌های تاریخی، باستان‌شناسی و قوم‌نگاری مرکز پژوهشی فدرال داغستان آکادمی علوم روسیه، ماخاچ قلعه)؛
- «مسئلۀ مهاجرت در جدل‌های کلامی داغستان اواخر قرن ۱۹ تا اوایل قرن ۲۰»، زایرا باگااودینُونا ابراهیمُوا (موسسۀ پژوهش‌های تاریخی، باستان‌شناسی و قوم‌نگاری مرکز پژوهشی فدرال داغستان آکادمی علوم روسیه، ماخاچ قلعه)؛
- «شعر ترکی محمد حسن قتیل: تفسیر متن»، اسکندر رسولُویچ سعیدباتالوف (دانشگاه علم و فناوری اوفا، اوفا)؛
- «کتاب‌های چاپی قدیمی به خط عربی از مجموعۀ م. گ. نورماگومُدوف (۱۹۰۹-۱۹۹۷)، شرق‌شناس داغستانی»، میلِنا نوری‌یِونا عثمانُوا (موسسۀ پژوهش‌های تاریخی، باستان‌شناسی و قوم‌نگاری مرکز پژوهشی فدرال داغستان آکادمی علوم روسیه، ماخاچ قلعه) و عبدالحمید ماگومِدُویچ نورماگومِدوف (موسسۀ پژوهش‌های تاریخی، باستان‌شناسی و قوم‌نگاری مرکز پژوهشی فدرال داغستان آکادمی علوم روسیه، ماخاچ قلعه).
روز پایانی کنفرانس:
چهارشنبه 22 اکتبر (30 مهر) روز پایانی کنفرانس بود. سخنرانی‌های این روز در دو نوبت صبح و بعدازظهر انجام شد. بخش نخست از ساعت 11:00 به وقت مسکو آغاز شد و و. ن. ناستیچ ریاست جلسه را به عهده داشت. در این بخش 6 سخنرانی ارائه شد:
- «تاریخ تایگا و توندرا در یادداشت‌های گ. ن. پِراکوفی‌یِف»، اُلگا آناتولی‌یِونا کازاکِویچ (موسسۀ زبان‌شناسی آکادمی علوم روسیه، دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه، مسکو)؛
- «عشق، سیاست و شعر: دربارۀ «پنج گنج»، اشعار صوفیانۀ عماد فقیه کرمانی»، ناتالیا یوری‌یِونا چالیسوُوا (مدرسۀ عالی اقتصاد، مسکو) و وِلادِلنا والری‌یِونا بِریکینا (پژوهشگر مستقل، مسکو)؛
- «فریدالدین عطار، دربارۀ شعر و پیامبری»، لیلا قاسمُونا لاهوتی (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «یک داستان عاشقانۀ ایرانی در بازنویسی و ترجمه» (مورد مطالعه: داستان «شرق بنفشه» و رمان «سانسور یک داستان عاشقانۀ ایرانی» شهریار مندنی‌پور)، یِوگِنیا لئونیدُونا نیکیتِنکو (مدرسۀ عالی اقتصاد، مسکو)؛
- «بازتاب مضمون‌ها و مفاهیم ارتباطی پیام‌های شاهنامه در پایگاه داده‌ها»، صوفیا والری‌یِونا لاهوتی (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- ««رسائل خوارزمی» به عنوان منبعی برای تاریخ نثر رساله‌ای عربی: منبع‌شناسی و خطوط کلی متن»، خولکار مومینژونُونا سلیمانُوا (دانشگاه دولتی زبان و ادبیات ازبکی تاشکند به نام «علیشیر نوایی»، ازبکستان)؛
بخش دوم از ساعت 14:30 به وقت مسکو آغاز شد و ل. و. گوریایوا ریاست جلسه را به عهده داشت. در این بخش 5 سخنرانی ارائه شد:
- «تصاویر پیامبران در متون مزامیر عهد عتیق»، ولادیمیر ویکتورُویچ بِلسکی (آکادمی الهیات مسکو، مسکو)؛
- «ماسورای بزرگِ کتابِ خروج در پنج نسخۀ خطی اولیۀ انجیل یهودی: بررسی تطبیقی و برخی یافته‌ها»، آرتور میخائیلُویچ سیداراف (مرکز پژوهش‌های شرقشناسی کتابخانۀ ملی روسیه، سن پترزبورگ)؛
- ««فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم» ابن طاووس به عنوان منبع اطلاعاتی دربارۀ فرهنگ درباری خلافت عباسی»، ولادیمیر آندری‌یِویچ رُزاف (دانشگاه دولتی سن پترزبورگ، سن پترزبورگ)؛
- «مجلس درباری به عنوان عرصۀ تعارض هویتی در قصیدۀ کلاسیک اولیه فارسی»، ولادیمیر دنیسُویچ بوتالین (موسسۀ پژوهش‌های آسیا و آفریقای دانشگاه دولتی مسکو، مسکو)؛
- «صوفیان و صلیبیون: گونه‌شناسی روایت‌ها در منابع اسلامی»،آلِگ الکساندرُویچ ساکالُف (دانشگاه دولتی سن پترزبورگ، سن پترزبورگ).
در اختتامیۀ کنفرانس، سخنرانی‌های «بخش استند» در قالب ویدئو و متن ارائه شد:
- «اعتبار شاهنامه به عنوان منبع تاریخی در بخش پادشاهان پایان ساسانی»، زاگرس زند (موسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ایران) (ویدئو)؛
- «چاپ اول دیوان حافظ براساس نسخه‌های خطی ماوراءالنهر»، نورعلی نوراُف (دانشگاه دولتی خجند به نام «آ. غفوراُف»، تاجیکستان») (متن)؛
- «دربارۀ ریشه‌های معنی کلمۀ «ساخالین» (نام جزیره)»، اِکاترینا نیکولایِونا تُلماچِوا (دانشگاه دولتی علوم تربیتی آ. ی. هرتسن، سن پترزبورگ) (ویدئو).
لازم به ذکر است که نسخه‌های متنی ارائه‌های «بخش استند» در روز پایانی کنفرانس در اتاق کنفرانس برای حاضران نمایش داده شدند. نسخه‌های ویدئویی ارائه‌های «بخش استند» به همراه فایل‌های پی‌دی‌اف برنامۀ کنفرانس و مجموعۀ خلاصه‌های سخنرانی‌های ارائه شده در کنفرانس بر روی وب‌سایت دپارتمان «آثار مکتوب مردمان شرق» قرار گرفته‌اند و در دسترس عموم قرار دارند:
دسترسی در: https://ppnv.ivran.ru/tekstologiya-i-istochnikovedenie-vostoka
در پایان خاطرنشان می‌کنیم که در پانزدهمین کنفرانس بین‌المللی مسائل روش‌شناختی «متن‌شناسی و منبع‌شناسی شرق» 35 سخنرانی ارائه شد که هر یک به موضوع‌هایی متنوع در حوزۀ آثار مکتوب شرق اعم از نسخه‌های خطی و آثار ادبی کلاسیک و معاصر، سکه‌شناسی و مهرشناسی پرداختند. باعث خرسندی است که موضوع‌های 14 سخنرانی از مجموع سخنرانی‌های ارائه‌شده در این کنفرانس به نوعی با ایران و زبان و ادبیات فارسی مرتبط بودند که این به وضوح نشان از جایگاه ویژه ایران و زبان و ادبیات فارسی در حوزۀ پژوهش‌های شرقی دارد. سخنرانی‌های یادشده عبارتنداز:
- هرمنوتیک شعر اسماعیلیِ ناصرخسرو»، ناتالیا ایلینیچنا پریگارینا (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «ویژگی‌های «سبک جدید» (طرز تازه) در غزلیات طالب آملی (۱۵۸۶-۱۶۲۷)»، مارینا لِوُونا رِیسنر (موسسۀ پژوهش‌های آسیا و آفریقای دانشگاه دولتی مسکو، مسکو)؛
- ««اسماعیلیِ ایده‌آل»: تصویرسازی براساس رسائل ناصرخسرو و نصیرالدین طوسی»، تاتیانا گئورگی‌یِونا کارنی‌یِوا (موسسۀ فلسفۀ آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «تصویر اسکندر مقدونی به مثابه پیامبری نیک‌کردار در «اسکندرنامه (بخش ختا)» منوچهرخان حکیم»، فرشته مشهدی رفیع (موسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ایران)؛
- «امثال، حکم و جمله‌های قصار عربی برای خوانندۀ فارسی‌زبان: رسالۀ «یواقیت العلوم و دراری النجوم»»، دمیتری یوگنی‌یِویچ میشین (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو).
- «سکه‌های مسی ضرب‌شده توسط شاهان صفوی»، الکساندر ولادیمیرُویچ آکوپیان (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «عشق، سیاست و شعر: دربارۀ «پنج گنج»، اشعار صوفیانۀ عماد فقیه کرمانی»، ناتالیا یوری‌یِونا چالیسوُوا (مدرسۀ عالی اقتصاد، مسکو) و وِلادِلنا والری‌یِونا بِریکینا (پژوهشگر مستقل، مسکو)؛
- «فریدالدین عطار، دربارۀ شعر و پیامبری»، لیلا قاسمُونا لاهوتی (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- «یک داستان عاشقانۀ ایرانی در بازنویسی و ترجمه» (مورد مطالعه: داستان «شرق بنفشه» و رمان «سانسور یک داستان عاشقانۀ ایرانی» شهریار مندنی‌پور)، یِوگِنیا لئونیدُونا نیکیتِنکو (مدرسۀ عالی اقتصاد، مسکو)؛
- «بازتاب مضمون‌ها و مفاهیم ارتباطی پیام‌های شاهنامه در پایگاه داده‌ها»، صوفیا والری‌یِونا لاهوتی (موسسۀ شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، مسکو)؛
- ««رسائل خوارزمی» به عنوان منبعی برای تاریخ نثر رساله‌ای عربی: منبع‌شناسی و خطوط کلی متن»، خولکار مومینژونُونا سلیمانُوا (دانشگاه دولتی زبان و ادبیات ازبکی تاشکند به نام «علیشیر نوایی»، ازبکستان)؛
- «مجلس درباری به عنوان عرصۀ تعارض هویتی در قصیدۀ کلاسیک اولیه فارسی»، ولادیمیر دنیسُویچ بوتالین (موسسۀ پژوهش‌های آسیا و آفریقای دانشگاه دولتی مسکو، مسکو)؛
- «اعتبار شاهنامه به عنوان منبع تاریخی در بخش پادشاهان پایان ساسانی»، زاگرس زند (موسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، ایران) (ویدئو)؛
- «چاپ اول دیوان حافظ براساس نسخه‌های خطی ماوراءالنهر»، نورعلی نوراُف (دانشگاه دولتی خجند به نام «آ. غفوراُف»، تاجیکستان») (متن)؛