در ششمین قسمت از مجموعه «با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام» روایتی از زندگی و آثار ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق / ۸۲۸–۸۸۹م) دانشمند ایرانی‌تبار، نویسنده چندرشته‌ای و از پیشگامان نثر علمی عربی ارائه شده است.
تولد در عراق عرب از پدری اهل مرو
ابن قتیبه با نام کامل ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری مروزی، در سال ۲۱۳ هجری قمری (۸۲۸ میلادی) در کوفه یا بغداد به دنیا آمد و به سال ۲۷۶ هجری قمری (۸۸۹ میلادی) در بغداد درگذشت. پدرش از اهالی مرو بود. در بغداد به تحصیل پرداخت و از شاگردان برجسته اسحاق بن راهویه و ابن‌سکّیت بود و در علوم مختلفی چون حدیث، تفسیر، نحو، بلاغت، تاریخ و کلام آموزش دید.
در دوره خلافت متوکل عباسی، ابن قتیبه از سوی وزیر عبیدالله بن خاقان به سمت قاضی شهر دینور منصوب شد و سال‌ها در آنجا به قضاوت پرداخت. از همین‌جا لقب «دینوری» گرفت. پس از آن به بغداد بازگشت و تا پایان عمر به تدریس و تألیف مشغول بود. ابن قتیبه را می‌توان از نخستین دانشوران چندرشته‌ای در تمدن اسلامی دانست. او نه‌تنها در علوم دینی، بلکه در ادبیات، تاریخ و علوم طبیعی نیز صاحب‌نظر بود. نثرش ساده، روشن، و آموزنده است و همین ویژگی باعث شده آثارش امروزه مورد توجه قرار گیرند.
او از جمله دانشمندانی است که در دوران طلایی تمدن اسلامی، نثر عربی را از حالت خطابه محور به سمت نثر علمی و تحلیلی سوق داد و آثارش نقش مهمی در شکل‌گیری ادبیات علمی عربی داشت.
آثار برجسته ابن قتیبه
ابن قتیبه بیش از ۲۰ اثر مهم دارد که در موضوعات گوناگون نوشته شده‌اند؛ اما بدون شک یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین آنها «الشعر و الشعرا» است که متاسفانه به فارسی ترجمه نشده است.
«الشعر و الشعرا» یکی از اثرگذارترین آثار ابن قتیبه در نقد ادبی عربی است. این کتاب که در قرن سوم هجری نگاشته شده، مجموعه‌ای از اشعار عربی کهن را به‌صورت تاریخی گردآوری کرده و در مقدمه‌ای انتقادی، دیدگاه رایج آن زمان را به چالش می‌کشد؛ یعنی این باور که شعر قدیم صرفاً به‌دلیل قدمتش برتر است. ابن قتیبه در مقابل، ارزش ادبی را معیار سنجش می‌داند، نه صرف قدمت. او در این کتاب، شرح حال و ارزیابی انتقادی بیش از ۲۰۰ شاعر را ارائه می‌دهد و همین ویژگی‌ها باعث شده «الشعر و الشعرا» یکی از متون بنیادین در شکل‌گیری تاریخ‌نگاری ادبی و نظریه‌ی شعر عربی باشد.
از دیگر آثار این دانشمند برجسته نیز می‌توان به عناوین زیر اشاره کرد:
• «عیون الأخبار»: مجموعه‌ای چهارجلدی از حکمت‌ها، سخنان بزرگان و موضوعات اخلاقی، سیاسی و فرهنگی.
• «ادب‌الکاتب»: راهنمای نگارش و سبک‌نویسی برای دبیران و نویسندگان در دستگاه خلافت.
• «تفسیر غریب‌القرآن»: شرح واژگان دشوار قرآن با رویکرد لغوی و روایی.
• «المعارف»: کتابی در تاریخ عمومی اسلام، شامل اطلاعاتی درباره پیامبران، خلفا، قبایل و دانشمندان.
اثر شاخص در کتاب‌شناسی
در برخی منابع کتاب‌شناسی مانند «الفهرست» ابن ندیم و «کشف‌الظنون» حاجی خلیفه، از اثری با عنوان «الفهرست فی علوم الدین و أنواعها» یا فهرست کتب العلم و أنواعه از ابن قتیبه یاد شده است. گرچه نسخه‌ای از این کتاب در دست نیست و محتوای آن به‌طور کامل مشخص نیست، اما همین اشاره نشان می‌دهد که او به طبقه‌بندی علوم و معرفی آثار مکتوب توجه داشته است.
با این حال، جایگاه ابن قتیبه در تاریخ کتاب‌شناسی اسلامی، بیش از آنکه بر این اثر نایاب استوار باشد، بر پایه دو اثر موجود و مهم او تثبیت شده است:
• المعارف: اثری در تاریخ عمومی اسلام که اطلاعات منظمی درباره پیامبران، خلفا، قبایل و دانشمندان ارائه می‌دهد و نوعی تراجم‌نگاری اولیه به‌شمار می‌رود.
• الشعر و الشعرا: کتابی در نقد ادبی و تاریخ شعر عربی که در آن شرح حال و ارزیابی بیش از ۲۰۰ شاعر آمده است. این اثر هم یک تاریخ ادبی است و هم یک فهرست تحلیلی از شاعران و آثارشان. بر همین اساس ابن قتیبه را می‌توان از نخستین چهره‌هایی دانست که در کنار تألیف علمی، به حفظ و طبقه‌بندی میراث مکتوب اسلامی نیز توجه داشته‌اند.
منبع: خانه کتاب و ادبیات ایران