میراث مکتوب- سی‌ونهمین نشست از سلسله‌رویدادهای «صد کتاب ماندگار قرن» با محوریت بررسی کتاب «یادگارهای یزد» اثر زنده‌یاد ایرج افشار، در سالن انقلاب شهرداری منطقه سه یزد برگزار شد.
دبیری نشست بر عهده پیام شمس‌الدینی، دبیر هیئت‌رئیسه انجمن ایران‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بود. غلامرضا امیرخانی، رئیس سازمان، مهشید برجیان، مدیرکل حوزه ریاست، روابط‌عمومی و امور بین‌الملل، و علیرضا دباغی، معاون اسناد ملی نیز در این برنامه حضور داشتند.
گنابادی: روش میدانی افشار در «یادگارهای یزد» الگویی برای پژوهش‌های دانشگاهی است
در بخش نخست این نشست، بهرام پروین‌گنابادی، پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی، با طرح این پرسش که «چرا ایرج افشار با وجود توانایی‌های کم‌نظیر خود مؤسسه‌ای برای تصحیح آثار بزرگ، همچون شاهنامه یا دیوان حافظ، تأسیس نکرد؟» گفت: «پاسخ را باید در رویکرد خاص او به تاریخ و هویت ایرانی جست‌وجو کرد. افشار معتقد بود شناخت انسان معاصر از مسیر بازخوانی تاریخ چند قرن اخیر ممکن است.» او افزود: «اگر ما فرزندان قاجاریه یا صفویه‌ایم، شناخت ریشه‌های فرهنگی‌مان در گرو انتشار رساله‌های همان دوران است؛ افشار با چنین نگاهی از تصحیح دیوان‌های بزرگ گذشت و به سراغ اسناد و رسائل مهجور دورههای اخیر رفت.»
وی در ادامه با اشاره به نگاه انتقادی افشار نسبت به تاریخ رسمی گفت: «بخش مهمی از کارهای افشار، به‌ویژه درباره دوره قاجار، نوعی فاصله‌گیری آگاهانه از روایت‌های حکومتی و رسمی است. او با انتشار نامه‌های دیوانی امیرنظام گروسی، نشان داد چگونه یک دیپلمات آگاه از ساختار قدرت، به تاریخ بیهقی و کلیله و دمنه ارجاع می‌دهد تا درک ما از سیاست و اخلاق در ایران تکمیل شود.»
این پژوهشگر سپس به علاقه افشار به دهخدا و اسناد مربوط به او پرداخت و گفت: «افشار با انتشار نامه‌های سیاسی دهخدا، به‌ویژه مکاتبات او با حاج امین‌الضرب، تلاش کرد جنبه‌های ناشناخته‌ای از وطن‌دوستی دهخدا را نشان دهد؛ در این گزارش‌ها دقت و حساسیت اجتماعی عمیقی وجود دارد که بعدها در چرند و پرند و حتی لغت‌نامه او منعکس شد.» او افزود: «افشار این متون را نه از منظر ادبی، بلکه به‌عنوان سندی تاریخی و اجتماعی خواند تا سیر تحول روحیه ملی در ایران معاصر را آشکار کند.»
پروین‌گنابادی در بخش بعدی سخنان خود، «فهرست مقالات فارسی» را از ابتکارات ماندگار افشار دانست و گفت: «این طرح شصت سال پیش پایه‌گذاری شد، زمانی که هنوز ابزارهای دیجیتال وجود نداشت. افشار با هوشمندی و تجربه خود راهی ایجاد کرد تا پژوهشگران بتوانند موضوعات و منابع را به‌صورت نظام‌مند بشناسند. هیچ محققی در ایران نیست که از این فهرست بی‌نیاز باشد.» او افزود: «افشار نه‌تنها بنیان‌گذار چنین طرح‌هایی بود، بلکه در تربیت نسل جوان نیز بخل علمی نداشت و همیشه چند پژوهشگر جوان را کنار خود تربیت می‌کرد.»
وی در پایان سخنان خود با اشاره به روش میدانی افشار در کتاب «یادگارهای یزد» اظهار داشت: «این اثر با تاریخ‌های محلی پیش از تجدد تفاوت اساسی دارد؛ در گذشته روایت‌ها بیشتر شنیداری بود، اما افشار با روش دیداری و پژوهش میدانی، ثبت مستقیم واقعیت را مبنا قرار داد. او با ثبت دقیق بناها، قنوات و نظام‌های محلی نشان داد چگونه ساختار زیست مردم یزد بر پایه صبر و نظم قناتی شکل گرفته است. این کتاب به‌لحاظ روش‌شناسی می‌تواند الگویی برای تحقیقات دانشگاهی باشد.»
بلوکباشی: ایرج افشار با مردم می‌زیست تا فرهنگ آنان را بفهمد
در بخش دوم برنامه، علی بلوکباشی، مردم‌شناس و پژوهشگر فرهنگ عامه، سخنان خود را با اشاره به چندوجهی بودن شخصیت ایرج افشار آغاز کرد و گفت: «افشار در میان ایران‌شناسان پدیده‌ای استثنایی بود؛ از یک‌سو با استادان بزرگ و ایران‌پژوهان برجسته مراوده داشت و از سوی دیگر با مردم کوچه و بازار ارتباط نزدیک برقرار می‌کرد. در سفرها، در خانه‌های روستایی اقامت می‌کرد، با غذای ساده مردم می‌زیست و از دل همین معاشرت‌ها به شناخت فرهنگ آنان می‌رسید. در مردم‌نگاری، شرط نخست آن است که پژوهشگر خود را دیگری نپندارد؛ افشار چنین بود.»
بلوکباشی سپس با اشاره به تجربه‌های سفر افشار گفت: «برای او سفر صرفاً جابه‌جایی مکانی نبود، بلکه نوعی جست‌وجو و گفت‌وگو با ذهن و زندگی مردم بود. هر نگاه، هر پرسش و پاسخ برای او چون صفحه‌ای از کتاب بود. آنچه می‌دید و می‌شنید را با قلمی روان می‌نوشت: از زیست‌بوم و کشاورزی تا آداب و آیین‌ها، از بناهای تاریخی تا صنایع دستی و قنات‌ها. یادداشت‌های سفر او نمونه‌ای درخشان از مردم‌نگاری میدانی است که می‌تواند منبع دانشگاهی قرار گیرد.»
او در ادامه با ذکر خاطره‌ای از حضور ایرج افشار در کنگره بین‌المللی تعزیه‌شناسی سال ۱۳۵۳ در شیراز، عشق او به فرهنگ ایران را ستود و گفت: «به یاد دارم افشار می‌گفت: بلوکباشی! ۹۰۰ کیلومتر را یک‌نفس رانندگی کردم تا به عشق شنیدن گفته‌های ایران‌شناسان خارجی درباره تعزیه بیایم.» بلوکباشی این خاطره را نشانه‌ای از روح بی‌قرار افشار برای شناخت ایران دانست.
این مردم‌شناس در بخش دیگر سخنانش، به جایگاه علمی افشار در مجامع بین‌المللی اشاره کرد و گفت: «در کنگره بین‌المللی ایران‌شناسی سال ۱۳۷۸ در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی لندن، افشار با سخنرانی درباره مجمع‌الصنایع، کانون توجه قرار گرفت. او معتقد بود بررسی چنین رساله‌هایی می‌تواند تاریخ حرفه‌های سنتی و نظام آموزشی پیشامدرن ایران را آشکار کند. در مجمع‌الصنایع، ۴۵ استاد حرفه‌ای با ۱۴۶ شاگرد فعالیت داشتند و این نهاد که امیرکبیر بنیان گذاشته بود، از نخستین سازمان‌های آموزشی فنی ایران به شمار می‌آید.»
بلوکباشی در پایان با تأکید بر اهمیت رساله‌ها و سفرنامه‌های افشار گفت: «برای شناخت تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران راهی جز رجوع به چنین منابعی وجود ندارد. یادداشت‌ها و سفرنامه‌های افشار، از جمله گلگشت در وطن و سواد و بیاض، تصویری جامع از فرهنگ ایرانی ارائه می‌دهند و بنیان نظری محکمی برای مطالعات مردم‌نگاری محسوب می‌شوند. از دل این داده‌ها می‌توان هویت فرهنگی دیرپای ایرانیان را بازشناخت.»
افشار در نگاه صادقی و محقق‌داماد؛ پیوند دانش، فرهنگ و وقف در ایران معاصر
در بخش پایانی نشست، علی‌اشرف صادقی، زبان‌شناس و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با تأکید بر وسعت کارنامه علمی ایرج افشار گفت: «افشار از معدود پژوهشگرانی بود که هیچ جنبه‌ای از فرهنگ و دانش ایران اسلامی را فرو نمی‌گذاشت. از تاریخ و ادبیات تا نسخه‌شناسی و ایران‌شناسی، همه در دایره توجه او قرار داشت. مجموعه «نادره‌کاران» که در آن اطلاعات ارزشمندی از اهل فرهنگ گرد آمده، نشان‌دهنده دقت و وسعت دید اوست و می‌تواند مبنای چندین پایان‌نامه دانشگاهی قرار گیرد. افشار در موضوعاتی که تخصص نداشت وارد نمی‌شد و هرجا قلم می‌زد، داده‌هایی دقیق و مستند ارائه می‌کرد.»
همچنین در ادامه برنامه، پیام تصویری سید مصطفی محقق‌داماد پخش شد. او ضمن بزرگداشت نام ایرج افشار و طلب مغفرت برای مفاخر فرهنگی ایران، به نقش پدر او، دکتر محمود افشار، در تداوم سنت وقف علمی اشاره کرد و گفت: «وقف فرهنگی و علمی یکی از ارزش‌های تمدن ایرانی-اسلامی است؛ از ربع رشیدی تا مدرسه نظامیه و از موقوفات فرهنگی قم تا بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، همگی نشانه عشق این سرزمین به علم و فرهنگ‌اند. بنیاد موقوفات دکتر افشار با انتشار صدها کتاب در زمینه وحدت ملی، زبان فارسی و فرهنگ ایران، ادامه همان سنت درخشان است.»
این رویداد با استقبال پژوهشگران، استادان و علاقه‌مندان فرهنگ و تاریخ یزد همراه بود و در پایان، حاضران ضمن گفت‌وگو درباره روش پژوهشی ایرج افشار، از آثار او در حوزه میراث مکتوب ایران یاد کردند. گزارش تصویری این نشست در پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان در دسترس است.
منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران