ناظم الملک مرندی یکانلو، الگوی دیپلماسی در عهد قاجار است.
وقتی کتاب حقوق ملل از او را با مقدمۀ استاد محمدعلی موحد چاپ کردیم، متوجه شدیم، این دانشمند حقوقدان سیاستمدار آذربایجانی حتی در میان دیپلمات‌های وزارت امور خارجه هم غریب و ناشناخته است. دکتر نصرالله صالحی پیشتر با انتشار دو کتاب دیگر از مرندی، ملاحظات و محاکمات، و مقالاتی چند، تا حدود زیادی از ارج و منزلت یکانلو گفته بود. اما وقتی صحبت کتاب روزنامۀ مأموریت اسلامبول به میان آمد، با اشتیاق از نشر آن استقبال کردم و عزم را جزم کردیم که این مدافع ایران‌زمین را به تاریخ دیپلماسی، به مردم ایران بخصوص خطۀ زرخیز آذربایجان بشناسانیم. آستین بالازدیم فراخوان مقالات دادیم و شورای علمی تشکیل دادیم، با استانداری آذربایجان شرقی طرح مسأله کردیم و با استقبال خوب مدیر کل امنیتی و معاون سیاسی که خود اهل تدریس و پژوهش است، مواجه شدیم. دکتر عباس قدیمی قیداری از گروه تاریخ دانشگاه تبریز به عنوان دبیر کمیتۀ علمی و دکتر نصرالله صالحی به عنوان دبیر علمی و دوستان ایران‌دوست دیگر چون حسن حضرتی با جدیت بی‌مزد و منتی، روزها و ساعت‌ها وقت گذاشتند و قریب ۲۵ مقاله را داوری و برای ویرایش به خانم شاملو سپردند که اجرائیات این کمیته هم بر دوش ایشان بود. پیروز رفیعیان که در ایران‌دوستی او ذره‌ای شک ندارم، یک‌تنه پیگیر امور بود و نشست دانشگاه مرند را هم هماهنگ کرد. طاهری خسروشاهی هم امور تهران و تبریز را مدیریت کرد.
خلاصه امروز پوستر همایش نهایی شد، چکیدهٔ مقالات صفحه‌آرایی و آماده چاپ گردید، جدول زمان‌بندی برنامه‌ها و سخنرانی‌ها بسته شد و شاید کمتر سراغ داشته باشیم که همایشی بتواند روز همایش مجموعه مقالات را رونمایی کند. کتاب “روزنامۀ مأموریت اسلامبول” و “روزنامه سفر خوی و مأموریت استرداد قُطور” سه کتابی هستند که رونمایی خواهند شد.
دانشگاه تبریز همکاری کرد و تالار کنفرانس را در اختیار گذاشت و اسکان میهمانان را عهده‌دار شد. برای اولین‌بار است که این تعداد از استادان تاریخ کشور برای بحث دربارۀ دیپلماسی و حدود مرزی، به تبریز سفر می‌کنند و برای بزرگداشت سیاستمداری زیرک و باهوش از یکانِ مرند، با نام میرزا محبعلی خان ناظم الملک مرندی یکانلو گرد هم می‌آیند. معرفی شخصیتی که بیش از پنجاه سال از عمر پُربرکت خود را در کمیسیون‌های چهارگانه روس و انگلیس و عثمانی و ایران گذراند و با نوک قلم و منطق و استدلال، طرف مقابل را سرجایش نشاند و صد‌ها فرسخ را محاسبه و متر کرد و توانست پنجاه کیلومتر از مساحت ایران را استرداد کند. خاک زرخیز آذربایجان دلیرمردانی چون باقرخان و ستارخان را داشته و اکنون محبعلی‌خان است که معرفی می‌شود، کسی که با قلم و قدرت بیان، چشم دشمن را از خاک پاک وطن راند و حقانیت ایران را اثبات کرد. زندگی ناظم‌الملک که لقب با مسمایی است، باید سرلوحۀ سیاستمداران کشور قرار گیرد که از مذاکره بیم نداشته باشند و برای منافع ملی بجنگند و نشان دهند که هوش و ذکاوت و منطق ایرانی همواره زبانزد بوده و بی‌شک گره‌ای که با مذاکره و دیپلماسی باز می‌شود با هزاران سرنیزه باز نمی‌شود. سخن او را باید با طلا نوشت: “با نوک قلم سرحدّاتِ وطن اِسترداد شد نه با قشون هزاران سرنیزه”
اکبر ایرانی
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب