میراث مکتوب- در این سال‌ها اصحاب رسانه گفت‌وگوهایی را با نخبگان فرهنگ و ادب در تبیین و شرح رویداد ملی «هفته کتاب» منتشر کرده‌اند. ترجیع‌بند این گفت‌وگوها هشداری است که نخبگان در تقویمی دیدن این مناسبت داده‌اند. به عبارتی از دید این بزرگان «هفته کتاب» نه فقط یک مناسبت تقویمی که جشن آغاز سالی تازه برای کتاب است.
همان‌طور که در آیین‌های باستانی ایران، کشاورزان پیش از نوروز دانه‌هایی از غلات یا حبوبات مختلف را در ظرف‌هایی جداگانه سبز می‌کردند تا ببینند کدام یک بهتر جوانه می‌زند تا همان را برای کشت سال آینده برگزینند، روزهای منتهی به هفته کتاب نیز به مثابه روزهای منتهی به پایان سال بهترین فرصت است تا مخاطبان با نگاهی تازه به موضوع مطالعه، از هر خرمنی از باغ دانش خوشه‌ای بچینند تا ببینند کدام حوزه‌ها بیشتر با ذهن و دلشان جوانه می‌زند؟
در آیین کهن تهیه سبزه، سبزه‌ها هم نماد زندگی بودند و هم نوعی فال کشاورزی برای سبز شدن و باروری. یعنی کشاورزان امید داشتند که آن دانه که بیشتر از همه سبز شده در کشت سالیانه‌شان دوچندان محصول دهد و برکت داشته باشد. برنامه ستاد خبری سی‌وسومین هفته کتاب نیز بر این شده تا پیش از سال‌تحویل کتاب پیشنهادهایی را برای مطالعه ارائه دهد، تا مخاطبان بتوانند با مطالعه چند متن کوتاه مسیر مطالعاتی خود را از ادبیات گرفته تا حوزه‌های مختلف علوم و حتی دین پیدا کنند.
مجموعه گزارش‌های «با شاخص‌ترین کتاب‌شناسان جهان اسلام» نخستین مجموعه پیشنهاد دهنده است. گزارش‌هایی که به معرفی چهره‌هایی می‌پردازد که نه‌تنها کتاب نوشتند، بلکه کتاب‌ها را شناختند، نسخه‌ها را گرد آوردند و نام‌ها را از فراموشی نجات دادند. این مجموعه تلاشی است برای بازشناسی نقش دانشمندانی که حافظان حافظه تمدن در جهان اسلام بوده‌اند.
در هرکدام از کتاب‌شناسی‌های این بزرگان، شخصیت‌هایی از حوزه‌های گوناگون علم، فرهنگ، فلسفه، پزشکی، فقه، شعر و تاریخ معرفی شده‌اند. مخاطبان با مطالعه این بیوگرافی‌ها آشنایی مختصری با هر حوزه پیدا کرده و اگر علاقه‌مند شدند، مسیر مطالعاتی عمیق‌تری را در آن زمینه دنبال کنند. این کتاب‌ها به مثابه آن باغ‌هایی‌اند که در هر گوشه‌اش گیاهی متفاوت روییده است.
ضروری است که فعالان ادبیات کودک و نوجوان نیز به این میراث توجه کنند؛ روایت‌ها یا چکیده‌هایی از این آثار را برای نسل جوان آماده سازند، تا کودکان و نوجوانان هم بتوانند با چهره‌های علمی و فرهنگی تمدن اسلامی آشنا شوند.
در نگارش زندگینامه این بزرگان تلاش شده تا ضمن پیوند زدن مخاطب امروز با دغدغه‌های دیروز، تجربه‌های دیروز تاریخ با معاصریت ما گره خورده و روش رسیدن به فردا به‌دست آید. باشد که همیشه و به هر مناسبتی به آنانی بیندیشیم که کتاب را زنده نگه داشتند. در نخستین قدم سراغ «ابن ندیم» رفته‌ایم که کتاب‌شناس، مورخ و حافظ میراث تمدن اسلامی بود.
تولد و خانواده
ابن ندیم، با نام کامل ابوالفَرَج محمد بن اسحاق بن محمد بن ابی یعقوب النَدیم، در نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری در بغداد به دنیا آمد. اطلاعات دقیقی از تاریخ تولد او در منابع موجود نیست، اما با توجه به تاریخ نگارش کتاب «الفهرست» یعنی سال ۳۷۷ قمری، می‌توان حدس زد که او در دهه‌های ۳۳۰ یا ۳۴۰ هجری متولد شده باشد.
لقب «ندیم» احتمالاً اشاره به پیشه خانوادگی او دارد. برخی منابع او را «ورّاق» نیز خوانده‌اند، یعنی کسی که در کار نسخه‌برداری، فروش کتاب و گردآوری آثار علمی فعال بوده است. این پیشینه‌ی خانوادگی، ابن ندیم را از کودکی با دنیای کتاب و دانش آشنا کرد.
تحصیلات و فضای فکری بغداد
ابن ندیم در بغداد، پایتخت فرهنگی و علمی آن زمان در جهان اسلام، رشد کرد. بغداد در قرن چهارم هجری، محل تلاقی اندیشه‌های یونانی، ایرانی، هندی و اسلامی بود. کتابخانه‌ها، دارالعلم‌ها و حلقه‌های علمی در این شهر رونق داشتند. او در چنین فضایی، به مطالعه آثار فلسفی، دینی، ادبی و علمی پرداخت. از استادان او اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما در الفهرست بارها از علمای برجسته زمان خود یاد کرده و نشان داده که با حلقه‌های علمی مختلف در ارتباط بوده است.
اثر جاودانه: الفهرست
مهم‌ترین و مشهورترین اثر ابن ندیم «الفهرست» است. این کتاب نخستین اثر جامع در کتاب‌شناسی تمدن اسلامی است و هدف آن معرفی همه کتاب‌ها و مؤلفان شناخته شده در جهان اسلام تا زمان نگارش آن است.
ابن ندیم در مقدمه نوشته که هدفش از نگارش حفظ میراث علمی و فرهنگی مسلمانان و جلوگیری از فراموشی آثار مهم بوده است. او کتاب را در ۱۰ فصل (مقاله) تنظیم کرده که هر فصل به یک حوزه علمی اختصاص دارد:
۱. لغت و زبان‌شناسی
۲. نحو و صرف
۳. قرائت و تفسیر قرآن
۴. فقه و حدیث
۵. کلام و فرق اسلامی
۶. ادبیات و شعر
۷. تاریخ و انساب
۸. فلسفه و علوم عقلی
۹. علوم طبیعی و پزشکی
۱۰. سحر، طلسمات و علوم غریبه
در هر فصل، ابن ندیم نام مؤلفان، آثارشان و گاه شرح حال مختصری از آنان را آورده است. او همچنین به نسخه‌هایی که دیده، کتابخانه‌هایی که بازدید کرده و اختلاف نسخه‌ها اشاره و دقت کتاب‌شناسانه خود را اثبات کرده است.
روش شناسی و سبک نگارش
ابن ندیم در نگارش «الفهرست» از روش‌های مختلف بهره گرفته است:
مشاهده مستقیم نسخه‌ها: او بارها تأکید کرده که فلان کتاب را با چشم خود دیده یا نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته است.
نقل از استادان و اهل فن: در مواردی که نسخه‌ای در دست نداشته، به سخن استادان یا اهل کتابخانه‌ها استناد کرده است.
مقایسه نسخه‌ها و تصحیح اشتباهات: او گاه اختلاف نسخه‌ها را ذکر کرده و نظر خود را درباره صحیح‌ترین روایت بیان کرده است.
سبک نگارش ابن ندیم، علمی و دقیق است، اما در عین حال نثر او روان و قابل فهم است. او از اصطلاحات تخصصی استفاده می‌کند، اما تلاش کرده که مخاطب عمومی نیز بتواند از کتاب بهره ببرد.
اتفاقات جذاب و تأثیرگذار زندگی
ابن ندیم برای گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ها و نسخه‌ها، به شهرهای مختلف سفر کرد. در الفهرست از کتابخانه‌های بغداد، کوفه، واسط و حتی برخی مراکز علمی در ایران و شام یاد کرده است.
او همچنین با دانشمندان یهودی، مسیحی و زرتشتی گفت‌وگو کرده و آثار آنان را در کتاب خود معرفی کرده است. این رویکرد بین‌فرهنگی و گفت‌وگویی، نشان دهنده ذهن باز و نگاه جهانی ابن‌ندیم است.
در فصل مربوط به فلسفه، او از ترجمه‌های یونانی به عربی یاد کرده و نام مترجمان بزرگی چون حنین بن اسحاق، ثابت بن قره و ابن مقفع را آورده است. این ویژگی گواهی بر آشنایی عمیق او با جریان ترجمه و انتقال دانش در تمدن اسلامی است.
جایگاه ابن ندیم در تاریخ کتاب‌شناسی
ابن ندیم را می‌توان بنیان‌گذار علم کتاب‌شناسی نظام‌مند در جهان اسلام دانست. پیش از او، برخی نویسندگان آثار پراکنده‌ای درباره تراجم و رجال نوشته بودند، اما هیچ‌کس به جامعیت و دقت او نرسیده بود. «الفهرست» نه تنها فهرستی از کتاب‌ها، بلکه سندی تاریخی از وضعیت فرهنگی و علمی جهان اسلام در قرن چهارم هجری است.
این کتاب منبعی مهم برای پژوهشگران تاریخ علم، ادبیات، فلسفه و دین است. بسیاری از آثار معرفی شده در الفهرست امروزه از بین رفته‌اند و تنها از طریق گزارش‌های ابن ندیم شناخته می‌شوند.
غروب زندگی؛ میراث ابن‌ندیم
تاریخ دقیق وفات ابن ندیم مشخص نیست، اما بیشتر منابع، سال وفات او را حدود ۳۸۵ هجری قمری ذکر کرده‌اند. او در بغداد درگذشت و میراث علمی‌اش در قالب الفهرست باقی ماند. نسخه‌های مختلفی از الفهرست در طول قرون بازنویسی و تصحیح شده‌اند. برخی نسخه‌ها شامل اضافات و حواشی‌اند و پژوهشگران تلاش کرده‌اند نسخه اصلی را بازسازی کنند.
امروزه «الفهرست» نه تنها در مطالعات اسلامی، بلکه در تاریخ علم، فلسفه و کتابداری جایگاه ویژه‌ای دارد. ابن‌ندیم الگویی از دانشمند دقیق، کتاب‌شناس متعهد، و مورخ فرهنگی است که با تلاش فردی، میراثی جاودانه برای تمدن اسلامی به جا گذاشت.
منبع: خانه کتاب و ادبیات ایران