میراث مکتوب- در تعریفی کلی «کتابشناسی» عبارت است از سیاهه‌ای از نام و مشخصات مواد کتابی و غیر کتابی که به روش خاصی از جمله الفبای نام پدیدآور یا زمان و موضوع تنظیم‌شده است. کتابشناسی می‌تواند جامع یا گُزیده باشد و گاهی ممکن است با توضیحات ارائه شود. همچنین کتابشناسی می‌تواند به‌عنوان بخشی از یک اثر بزرگ‌تر یا به‌عنوان اثری جداگانه منتشر شود.
هدف اساسی یک کتابشناسی کمک به استفاده‌کننده در تشخیص، وجود یا شناسایی یک کتاب یا هر ماده دیگر است که ممکن است مورد توجه شخص باشد و وظیفه اصلی کتابشناسی ثبت پیشینه‌های دانش بشری است و از سده‌های گذشته تاکنون نگارش این‌گونه کتاب‌ها راداریم که قدیمی‌ترین آن‌ها، کتاب الف‌هاست ابن ندیم است.
پس‌ازآن، ده‌ها کتاب نوشته شد و بزرگ‌ترین کتابشناسی معاصر، کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه نوشته آقابزرگ طهرانی و فهرست کتب چاپی فارسی و عربی نوشته خان بابا مشار است.
به بهانه ۱۶ مهرماه مصادف با یک صدمین سالروز تولد استاد فقید ایرج افشار، نویسنده، پژوهشگر فرهنگ و تاریخ ایران و ادبیات فارسی، ایران‌شناس، کتاب‌شناس و نسخه پژوه که به دلیل فعالیت‌های گسترده در زمینه کتابشناسی، به‌عنوان «پدر کتابشناسی ایران» شناخته می‌شود به سراغ محمد انصار، از چهره‌های نام‌آشنا کتابشناسی در استان گلستان رفتیم.
محمد انصار در گفت‌وگو گویی درباره خدمات ایرج افشار و اوضاع‌واحوال کتابشناسی در استان گلستان مطالبی خواندنی را مطرح کرد که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
از خدمات ایرج افشار به تاریخ گرگان بگویید؟
ایرج افشار همه جای ایران را دوست داشت. او دو کتاب ارزشمند درباره گرگان، گردآوری و تصحیح کرد که هر دو، از منابع دسته اول پژوهشی هستند و در فاصله یک سال از هم به چاپ رسیدند.
نخست، کتاب گرگان نامه بود که در سال ۱۳۶۲ از سوی انتشارات بابک به چاپ رسید. آنچه که در این کتاب آمده، برگرفته از دو کتاب دیگر با نام‌های «گرگان سرزمین طلای سفید» و «گرگان زمین» است که این دو تا از آثار مسیح ذبیحی هستند.
از آنجا که همه نتوانستند به این دو کتاب، دسترسی داشته باشند، مسیح ذبیحی می‌خواست که مجموعه‌ای از مطالبی که در آن دو بوده را در یک مجموعه قرار دهد و در کتابی جداگانه، به چاپ برساند. ولی مرگ نگذاشت و او در سال ۱۳۵۶ درگذشت. ایرج افشار، برای پاسداشت او، دست به این کار زد.
در این کتاب، یادداشت‌های پراکنده‌ای درباره جغرافیای تاریخی گرگان، ترجمه بخشی از مقدمه کتاب تاریخ جرجان «اثر سهمی جرجانی»، متن کتاب نخبه کامرانی «اثر محمدعلی قورخانچی»، رساله‌ای بانام راپورت میانکاله «اثر حاجی محمد میرزا»، رساله‌ای درباره ترکمانان با نام تفصیل احوال تراکمه، رساله‌ای درباره بلوکات، قریه‌ها و نفوس استرآباد آمده است.
دوم، کتاب مخابرات استرآباد است که در سال ۱۳۶۳ در دو جلد به کوشش نشر تاریخ ایران به چاپ رسید. موضوع کتاب، رویدادهای گرگان و دشت میان‌سال‌های ۱۲۸۷ تا سال ۱۳۵۳ خورشیدی است که آن‌ها را حسینقلی مقصودلو می‌نوشت و برای سفارت انگلیس در تهران می‌فرستاد که به هزار صفحه می‌رسد. ایرج افشار آن‌ها را تصحیح کرد.
افزون بر این دو کتاب که کار و تلاش خودش بود باید بگویم که از سوی انتشارات بنیاد موقوفات افشار که وابسته به ایشان است دو کتاب چاپ‌شده که هر دو مربوط به استان گلستان هستند.
نخست کتاب کلیات اشعار فضل‌الله نعیمی استرآبادی است که در سال ۱۳۹۸ به کوشش محمد درزی چاپ شد. دوم، کتاب رسائل فارسی شریف جرجانی است که در سال ۱۴۰۲ به کوشش زینت سادات ابطحی چاپ شد. در یک جمله، باید گفت که خدمات استاد افشار، به سرزمین گرگان، ستودنی است.
اولین کار کتابشناسی شما چه بود؟
کتابشناسی استان گلستان بود که در سال ۱۳۹۱ چاپ شد. در آنجا، ۸۰۰ اثر درباره سرزمین تاریخی گرگان که در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ به چاپ رسیده بودند، معرفی می‌شوند. البته تعداد آثار چاپی بیش از هزارتا است که ما به ۸۰۰ تا بسنده کردیم.
در این کتاب، اطلاعات کتابشناختی و گاهی توضیحاتی آورده شده است. ممکن است که برخی از کارهای پژوهشگران، به‌ویژه آثاری که مربوط به قوم ترکمن هست، ازقلم‌افتاده باشد و یا اینکه اشتباهی در نام کتاب، ناشر، سال چاپ و … روی‌داده باشد که از همه پوزش می‌خواهم.
آیا درباره استان، کتابشناسی نوشته‌نشده بود؟
پیش از کتاب من، در زمینه کتابشناسی استان، دو مقاله و دو کتاب به چاپ رسیده بودند. یکی مقاله ایرج افشار در کتاب گرگان نامه و دیگری مقاله حوریه سعیدی در کتاب تاریخ گرگان بود.
دو کتاب هم داشتیم، یکی کتاب‌نامه استان مازندران تألیف حسین صمدی و دیگری کتاب‌نامه استان گلستان تألیف اراز محمد سارلی است.
ارزیابی شما از آن‌ها چیست؟
دو مقاله بالا، از نظر منابع معرفی‌شده، کم هستند. از چاپ کتاب‌نامه‌ها سال‌ها می‌گذشت که در این سال‌ها، صدها کتاب و مقاله نوشته شدند که نامشان در آن‌ها نیست. ازاین‌رو، باید کتابشناسی نوینی گردآوری می‌شد. پس از کتاب من هم باید کتابشناسی دیگری نوشته شود. این نوع پژوهش، همیشه تازه و نو است و تکراری نویسی ندارد.
کتابشناسی‌ها مانند دفترچه‌های تلفن هستند. اگر شما دوست جدیدی پیدا کنید تلفن او را یادداشت می‌کنید. کتابشناسی هم همین‌گونه است. روزبه‌روز، بر آثار مکتوب افزوده می‌شود.
یادم می‌آید پس از صفحه‌بندی کتاب و پیش از فرستادن آن برای مجوز، به آثاری دست‌یافتم دلم نیامد که آن‌ها را به متن، اضافه نکنم، وادار شدم صفحه‌بندی را به هم زده و آن‌ها را در کتاب بیاورم. این کار، چند بار تکرار شد تا جایی که ناشر خسته شد.
ناگفته نماند که نویسندگان کتاب‌نامه استان گلستان، نام ۷۰ منبع را ننوشته بودند. به‌ناچار، کتابم را دو بخش کردم؛ یکی فهرست آثار چاپی میان‌سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ که تاکنون کسی آن‌ها را فهرست‌نویسی نکرده بود و دیگری، فهرست آثاری که در آن کتاب‌نامه، نامشان نیامده بود.
کتاب دیگری هم با موضوع کتابشناسی داشتید؟
پس از چاپ کتابشناسی استان گلستان دیدم که کتاب‌های زیادی درباره شهدا و ایثارگران استان، نوشته‌شده است. آن‌ها را فهرست‌نویسی کرده و در یک یا دو صفحه شرح دادم. این اثر، «کتابستان حماسه» نام گرفت و از سوی انتشارات پلاک هشت در ۲۲۰ صفحه چاپ شد.
در این کتاب ،۹۲ اثر درباره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس استان گلستان معرفی می‌شوند. البته کتاب‌هایی که تا تابستان سال ۱۳۹۲ به چاپ رسیده بودند. این کتاب، اولین کتابشناسی تخصصی در استان گلستان بود و در کشور هم کمتر دیده‌شده است. یادم نمی‌رود پس‌ازاینکه، این کتاب چاپ شد، یکی از هنرمندان بزرگ استان، از سر لطف به من گفت تو ایرج افشار استان گلستان هستی!
کارهای دیگری هم درباره کتابشناسی استان داشتید؟
من به کتابشناسی علاقه دارم. چند تا مقاله درباره کتابشناسی استان، با نام‌های چون کتابشناسی شهدای استان گلستان، کتابشناسی آیت‌الله طاهری گرگانی، منابع تاریخ انقلاب اسلامی سرزمین گرگان، مأخذشناسی مشروطه استرآباد، کتابشناسی قیام پنجم آذر سال ۵۷ گرگان، کتابشناسی لامعی گرگانی، کارنامه چهارده‌ساله انتشارات اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان گلستان و مواردی دیگر دارم.
کلام پایانی؟
تعداد چاپ کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌ها، روزبه‌روز افزایش می‌یابد. نیاز است که آن‌ها فهرست‌نویسی شوند. قرار بود که جلد دوم کتابشناسی استان گلستان، چاپ شود و در آنجا کتاب‌هایی را که تا سال ۱۴۰۰ به چاپ رسیده‌اند و یا اینکه نامشان در چاپ نخست کتابشناسی، فراموش‌شده بود، بیایند.
حدود ۱۰۰ منبع را یادداشت کردم؛ اما پس از مدتی، آن را به دلیل هزینه سنگین چاپ و نشر و نداشتن حامی، کنار گذاشتم. همچنین دو سال پیش، آثار بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان گلستان را فهرست‌نویسی کردم که هنوز به چاپ نرسیده است.
به گزارش ایبنا؛ محمد انصار دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی، نویسنده و پژوهشگر گرگانی، زاده یکی از محلات قدیمی و فرهنگی شهرستان گرگان (سبزه مشهد) است و تا به امروز آثاری را درباره زیست‌بومش قلمی کرده که می‌توان به عناوینی چون محله سبزه مشهد گرگان، کتابستان حماسه، گل‌های محراب و کتابشناسی استان گلستان و ۱۹ مقاله در دانشنامه گلستان اشاره کرد.
سید حسن حسینی‌نژاد
منبع: ایبنا