«در اساطیر، افسانه‌ها و گزارش‌های برجای‌مانده از ملل و اقوام و ادیان، رویارویی و کشمکش میان دو نیرو با اهداف متفاوت جزء مهمی از زندگی اجتماعی را شکل می‌دهد؛ چه در محدوده داخلی میان افراد یک جامعه و چه در خارج از آن با جوامع دیگر. مورخان نیز در روایت از کشمکش میان دو گروه به ترسیم جلوه‌هایی از حق و باطل اقدام می‌کنند. برخی از آنان انسان‌ها را در دو گروه حق‌مداران و باطل‌گرایان، ستمگران و دادجویان تقسیم می‌کنند. از جمله یعقوبی فرزندان آدمیان را در روی زمین به دو دسته تقسیم می‌کند: هابیلیان و قابیلیان.»
آنچه بازگو شد بخشی از کتاب «تاریخ‌نگاری فتح ایران توسط مسلمانان؛ بر اساس تاریخ‌نگاری مورخان ایرانی (قرن سوم تا ششم هجری) نوشته پروین ترکمنی‌آذر بود که از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.
[1]
کتاب در دو بخش تنظیم شده است: در بخش اول این پژوهش، ماهیت فتح به عنوان جنگی دینی با معیارهای نظریه جنگ‌های عادلانه ارزیابی شده است. بخش دوم جستجویی است در تاریخ‌نگاری‌های ایرانیان که در فاصله زمانی قرن سوم تا ششم هجری نوشته شده تا دیدگاه‌های مورخان ایرانی را درباره رویداد فتح ایران دریابد.
همچنین مولف کوشیده دیدگاه هر یک از مورخان درباره معیارهای جنگ‌های عادلانه از جمله هدف مسلمانان از فتوح، ویژگی فرماندهان و سپاهیان اسلام، علت پیروزی مسلمانان و شکست پارسیان، چگونگی فتح، چگونگی رفتار مسلمانان در حین و پایان جنگ را بیاورد.
پایان‌بخش کتاب نیز جمع‌بندی مختصری از تاریخ‌نگاری هر یک از مورخان دراین‌باره ارائه شده است. سرانجام در قسمت پایانی این بخش، دیدگاه‌های مشترک و احیاناً متفاوت و گاه متضاد مورخان با عنوان «دستاوردهای نهایی» مطرح شده است.
جریانی تاریخی از دیدگاه مسلمانان
موضوع این کتاب به جریانی تاریخی که از دیدگاه مسلمانان به کشمکش میان دو نیروی حق و باطل مربوط می‌شود، اختصاص دارد؛ کشمکشی میان مسلمانان عرب با ایرانیان غیرمسلمان. مسلمانان با هدف از میان برداشتن باطل، جنگی را آغاز و قصد فتح سرزمینی را کردند که حاکمیت و مردمانش غیرمسلمان بودند. ترکمنی‌آذر دراین باره می‌گوید: «این پژوهش فتح ایران را از زاویه‌ای متفاوت از آنچه تاکنون صورت گرفته است مورد بررسی قرار داده و در صدد است تا واقعه فتح را با نگاه ایرانیان ببیند؛ با نگاه کسانی که اقوامی بیگانه وارد سرزمینشان شده و بر آنان مسلط شده‌اند. آیا آنان نیز ورود مسلمانان عرب به ایران را فتح دانستند و از آن استقبال کردند یا آن را همچون حملات اقوام دیگر تهاجمی نظامی و توسعه طلبانه تلقی کردند؟ نگاه ایرانیان و بر اساس تاریخ نوشته آنان قرن سوم تا ششم هجری تا حدودی می‌تواند پاسخگوی سوالات مطرح شده باشد.»
او به کاستی پژوهش‌های تاریخی نیز اشاره می‌کند و بر این باور است که متاسفانه گزارشی از سوی ایرانیان زمان حادثه – مردمانی که در معرض حمله اقوامی بیگانه قرار گرفتند که علاوه بر سرزمین و مال و جان و ناموس ارزشها و باورها و اعتقاداتشان نیز در معرض دستبرد و تغییر قرار گرفت در دست نیست و این امر از کاستی‌های پژوهش حاضر است. منابع مورد استناد پژوهش توسط ایرانیان مسلمان بیشتر با تکیه بر روایات مسلمانان – بعد از گذشت حدود سه قرن از رویداد فتح نگاشته شده است.
[2]
فتح ایران از سوی مسلمانان نقطه‌عطفی در تاریخ سیاسی
مولف کتاب پرسش‌هایی را مطرح می‌کند که می‌تواند راهگشای پژوهشگران تاریخ اسلام باشد. پرسش‌هایی از این نظر که عملکرد مسلمانان در فتح ایران تا چه اندازه با معیارهای جنگ‌های دینی در آغاز حین و بعد از فتح مطابقت داشته است؟ یا فتح ایران تا چه اندازه با موازین آموزه‌های قرآنی و احکام اسلامی هماهنگی داشت؟
همچنین فتح ایران از سوی مسلمانان، یکی از وقایع مهم تاریخی و نقطه‌عطفی در تاریخ فرهنگی و سیاسی و اجتماعی ایران به شمار می‌آید. وقتی از تاریخ فتوح در ایران سخن به میان می‌آید، بی‌درنگ نخستین پرسشی که در ذهن متبادر می‌شود این است که چرا مسلمانان تصمیم به فتح ایران گرفتند؟ آیا هدف از فتح بر پایه تعالیم اسلامی بود؟ آیا ادامه فتح ضرورتی دینی بود؟ آیا این جنگ‌ها، تصویر و تصوری از جنگ‌های مذهبی را القا می‌کرد؟
این پرسش‌ها تلاشی است در مطابقت اهداف و عملکرد مسلمانان در فتح ایران با تعالیم قرآنی و سنت پیامبر (ص) تا اثبات کند که این فتح بر پایه معیارهای جنگ مذهبی صورت گرفته و به اهداف مورد نظر اسلام دست یافته است یا آنکه در زمره جنگ‌های توسعه‌طلبانه و لشکرکشی‌های جهانگیرانه محسوب می‌شود رویدادی است که بارها در تاریخ ایران زمین تکرار شده و اقوام متعدد از شرق و غرب و شمال و جنوب آن را به تصرف نظامی، سیاسی اقتصادی و فرهنگی در آورده‌اند. برای رسیدن به اهداف این بخش نظریه جنگ عادلانه به عنوان الگوی جنگ‌های ایدئولوژیکی مبنایی برای تطبیق عادلانه بودن فتح ایران قرار گرفت. ارزیابی انتقادی اشتراکات و تفاوت‌های این دو دیدگاه شاید بتواند دستاوردهای نظری و کاربردی برای جوامع اسلامی باشد.
ترکمنی‌آذر ادامه می‌دهد: پس از سقوط ساسانیان، مسلمانان عرب به سوی شهرهای سرزمین ایران حرکت کرده و در صدد فتح شهرها برآمدند. این بار نه با سپاه مدرن یک حکومت مطرح در روابط بین‌المللی در آن زمان، بلکه با مردمی می‌جنگیدند که نه آمادگی جنگیدن داشتند نه از ابزار لازم برای جنگیدن و دفاع از خود برخوردار بودند نه تدبیر نظامی می‌دانستند، نه آموزش نظامی دیده بودند ولی ایستادگی در مورد اقوام بیگانه‌ای که به شهرشان هجوم آورده و دفاع و حمایت از ناموس و جان و مالشان را لازم می‌دیدند. بازخوانی تاریخ فتح ایران با نگاه ایرانیان می‌تواند ابعاد متفاوتی نسبت به تحقیقات صورت گرفته در زمینه فتح مسلمانان را نشان دهد.
[3]
بررسی واقعه فتح ایران با نگاه ایرانیان
محققان درباره فتوحات از جنبه‌های مختلفی به تحقیق و بررسی پرداخته‌اند؛ اما این پژوهش درصدد است واقعه فتح را با نگاه ایرانیان بررسی کند؛ یعنی با نگاه کسانی که اقوامی بیگانه وارد سرزمینشان شده و بر آنان مسلط شده‌اند. آیا آنان نیز ورود مسلمانان عرب به ایران را فتح دانستند و از آن استقبال کردند یا آن را همچون حملات دیگر، تهاجمی نظامی و توسعه‌طلبانه تلقی کردند؟ چگونگی فتح، چگونگی رفتار مسلمانان در حین و پایان جنگ، انعقاد قراردادها و … با نگاه ایرانیان و بر اساس تاریخ نوشته آنان در قرن سوم تا ششم هجری، تا اندازه‌ای می‌تواند پاسخگوی پرسش‌های طرح‌شده باشد.
ترکمی‌آذر می‌گوید: «در این کتاب، مورخان انتخاب‌شده عموماً ایرانی هستند؛ یعنی در قلمرویی زندگی می‌کردند که در نزد ایرانیان با عنوان سرزمین پارسیان شناخته می‌شده است. تأکید بر ایرانی‌بودن آنان بدین علت است که تأثیرپذیری آنان از فرهنگ و آداب و باورهای ایرانی یکی از شاخصه‌های موردنظر در این تحقیق بوده است. ضمن آنکه همه آنان مسلمان هستند؛ هرچند معتقد به فرق و نحل مختلف اسلامی است.»
کتاب «تاریخ‌نگاری فتح ایران توسط مسلمانان؛ بر اساس تاریخ‌نگاری مورخان ایرانی (قرن سوم تا ششم هجری) نوشته پروین ترکمنی‌آذر در ۲۸۴ صفحه و با قیمت ۱۵۶ هزار تومان که از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.
[4]
آرش باستانی
منبع: ایبنا