میراث مکتوب- گردهمایی تابستانه ایران‌شناسان در فرارود افسانه‌ای
دهمین گردهمایی انجمن مطالعات جوامع فارسی‌زبان ASPS که یکی از رویدادهای علمی برجسته در حوزه ایرانشناسی و پژوهشهای مرتبط با نمودهای فرهنگی، هنری، ادبی و تاریخی جهان فارسی‌زبان است، در تاریخ 21 تا 25 امردادماه 1404 (12 تا 16 آگوست 2025) در شهر تاشکند و در محل دانشگاه دولتی پژوهشهای خاورشناسی ازبکستان برگزار شد.
این همایش با هدف گردهم‌آوردن پژوهشگران، کارشناسان، و دانشجویان فعال در زمینه‌های مرتبط، بستری فراهم کرد تا تازه‌ترین دستاوردهای علمی، نوآوری‌ها، و چالش‌های پیش‌رو در پژوهشهای ایرانشناسی مورد بحث و بررسی قرار گیرند.
برنامه کنفرانس شامل مجموعه‌ای از سخنرانی‌های کلیدی، پنل‌های تخصصی، کارگاه‌های آموزشی، و نشست‌های علمی بود که هر یک به موضوعات متنوع و روزآمد در حوزه پژوهشهای ایرانشناسی و جهان فارسی‌زبان پرداختند. حضور گسترده شرکت‌کنندگان از کشورهای مختلف، این رویداد را به یک فرصت بی‌نظیر برای تبادل دانش و ایجاد همکاری‌های علمی بین‌المللی تبدیل کرد.
کمیته برگزارکننده همایش شامل گروهی از استادان و مدیران دانشگاهی برجسته از مراکز علمی معتبر بین‌المللی بود. ریاست همایش را رابرت هاگ (Robert Haug) از دانشگاه سینسیناتی، کازوئو موری‌موتو (Kazuo Morimoto) از دانشگاه توکیو، و عزیزه شاه‌نظرووا (Aziza Shanazarova) از دانشگاه کلمبیا بر عهده داشتند. همچنین از دانشگاه دولتی مطالعات شرقی تاشکند، گلچهره ریخسیه‌وا (Gulchehra Rikhsieva) رئیس دانشگاه، دوربک سیف‌الله‌یف (Durbek Sayfullayev) معاون پژوهش و نوآوری، و خولکار (=گلکار) میرزاخمِدُووا (Khulkar Mirzakhmedova) مدیر مؤسسه زبان و ادبیات اقوام شرقی در سازماندهی این رویداد علمی نقش‌آفرینی کردند.
[1]
برگزاری همایش با حمایت و همکاری نهادهای علمی و فرهنگی بین‌المللی ممکن شد. از جمله حامیان این رویداد می‌توان به دانشگاه دولتی مطالعات شرقی تاشکند (Tashkent State University of Oriental Studies)، بنیاد سوداور (Soudavar Memorial Foundation)، بنیاد میراث ایرانی (Persian Heritage Foundation)، مرکز شرمین و بیژن مصور رحمانی برای پژوهشهای ایران و خلیج فارس در دانشگاه پرینستون (The Sharmin and Bijan Mossavar-Rahmani Center for Iran & Persian Gulf Studies at Princeton University)، مؤسسه آمریکایی مطالعات ایرانی (American Institute of Iranian Studies)، انتشارات بریل (Brill Publishers)، و صندوق پژوهشی اوراسیای مرکزی انجمن مطالعات جوامع فارسی زبان (ASPS Central Eurasian Research Fund) اشاره کرد.
[2]
روز نخست:
روز سه‌شنبه ۱۲ اوت ۲۰۲۵، نخستین روز همایش در دانشگاه دولتی مطالعات شرقی تاشکند با استقبال گسترده پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه‌های ایرانشناسی، زبان فارسی، و فرهنگ‌های ایرانی‌زبان آغاز شد. ثبت‌نام از ساعت ۹ صبح آغاز گردید و هم‌زمان نمایشگاه کتاب‌های تخصصی در ساختمان B دایر بود. نشست‌های علمی صبحگاهی شامل هفت پنل موازی بود که به موضوعاتی چون تاریخ فکری مغولان ایرانی، زبان فارسی در نظام‌های اداری عثمانی و هند، عرفان و انعطاف مذهبی، موسیقی در جوامع ایرانی‌زبان، فرهنگ قرون وسطی، و نظریه‌پردازی درباره مفهوم «ایرانی‌زبان» اختصاص داشت. در این پنل‌ها، پژوهشگرانی از دانشگاه‌های معتبر جهان به ارائه مقالات خود پرداختند.
در پنل «عرفان و قدرت در ایران قاجار»، دنیس هرمان (Denis Hermann) از مؤسسه CNRS فرانسه، به بررسی اندیشه سیاسی میرزا آقاسی پرداخت. او با تحلیل متون تاریخی و عرفانی، نشان داد که چگونه میرزا آقاسی با بهره‌گیری از مفاهیم صوفیانه، مشروعیت سیاسی خود را در دربار قاجار تقویت می‌کرد. در پنل «ادبیات و اسطوره»، علی شاپوران ز دانشگاه سنت‌اندروز، با نگاهی فلسفی و تاریخی به شاهنامه، نشان داد که چگونه در دوره ایلخانی، مفاهیم اسلامی مانند عدالت الهی در مرگ، در بازخوانی شاهنامه وارد شده‌اند. پاول باشارین (Pavel Basharin) از دانشگاه علوم انسانی روسیه، در ارائه‌ای جذاب با عنوان «فیل‌های اهریمنی در فرهنگ فارسی قرون وسطی»، به بررسی نمادهای حیوانی در متون حماسی و عرفانی پرداخت و نشان داد که چگونه فیل به عنوان نماد قدرت اهریمنی در برخی روایت‌ها ظاهر می‌شود. همچنین الیزا تسبیحی (Eliza Tasbihi) از دانشگاه مک‌گیل، با تمرکز بر «گلشن راز»، به تأثیر اندیشه ابن عربی در شعر عرفانی فارسی پرداخت و پیوندهای میان عرفان نظری و شعر کلاسیک را برجسته ساخت.
در بخش «معرفی و گفتگو درباره کتاب‌های تازه به چاپ رسیده» در روز نخست، دو نشست تخصصی با محوریت معرفی آثار تازه‌منتشرشده در حوزه‌های شعر، هنر، تاریخ فرهنگی و معماری برگزار شد که بازتابی از تنوع پژوهشهای معاصر در مطالعات ایرانی‌زبان بودند. نشست نخست با عنوان «شعر و هنر فارسی» در سالن ۳۰۰ و به مدیریت کارولینا راکوویه‌تسکا-اسگری از دانشگاه یاگیلونیا برگزار شد. در این نشست، کامران تلطف از دانشگاه آریزونا سه اثر مهم خود را معرفی کرد. سپس نرگس باقری از دانشگاه ولی‌عصر نیز کتاب «افتادن از هوس» را معرفی کرد که مجموعه‌ای از تأملات ادبی و فلسفی در بستر شعر معاصر فارسی است. یوکا کادوی از دانشگاه وین، با معرفی کتاب «Arthur Upham Pope and A New Survey of Persian Art»، به بررسی نقش آرتور آپهام پوپ در تدوین و ترویج نگاه جهانی به هنر ایرانی پرداخت و تأثیرات فرهنگی و سیاسی پروژه «بررسی نوین هنر ایران» را در قرن بیستم تحلیل کرد.
[3]
نشست دوم با عنوان «خراسان و آسیای مرکزی در گذر زمان» در سالن ۶۰۰ و به مدیریت سلطان‌بک اکساکولوف از دانشگاه آسیای مرکزی برگزار شد. علی مشهدی رفیع کتاب «دیوارنوشته‌های مدرسه غیاثیه خرگرد» را معرفی کرد که وی با همکاری زهره خضری نوشته است و از طرف بنیاد موقوفات افشار به چاپ رسیده و به بررسی و بازخوانی دیوارنوشته‌های تاریخی مدرسه غیاثیه در خرگرد خواف اختصاص دارد. داغی‌خودو داغی‌یف نیز با معرفی کتابی به زبان روسی درباره هویت، تاریخ و فراملی‌گرایی در آسیای مرکزی، به بررسی جوامع کوهستانی پامیر پرداخت. فرزاد زره‌داران از دانشگاه شهید بهشتی، با معرفی کتاب «ذهنیات معماری در مکتوبات فارسی: در شرق ایران زمین سده های نخست اسلامی»، به بررسی نمودهای معماری در متون فارسی پرداخت و نشان داد که چگونه مفاهیم فضایی و زیبایی‌شناسی در شرق ایران‌زمین در سده‌های نخست اسلامی شکل گرفته‌اند.
[4]
در پنل‌های عصرگاهی، باربارا هنینگ از دانشگاه هامبورگ، به بررسی کاربرد تخصصی زبان فارسی در نظام اداری عثمانی پرداخت. او نشان داد که تسلط بر فارسی نه‌تنها نشانه‌ای از دانش زبانی بلکه ابزاری برای کسب اعتبار و قدرت در ساختار اداری بود. رابرت استیل از آکادمی علوم اتریش، در ارائه‌ای تاریخی، آثار ملی‌گرایانه اولیه شجاع‌الدین شفا را بررسی کرد و نشان داد که چگونه اندیشه‌های او در دهه ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰، بازتاب‌دهنده تحولات فکری ایران مدرن بودند. کارن رافل از دانشگاه تورنتو، در ارائه‌ای با عنوان «نسخه‌ای از بهشت»، به بازنمایی بهشت شیعی در معماری و فضای معنوی قطب‌شاهی حیدرآباد پرداخت و نشان داد که چگونه حس‌منظره و زیبایی‌شناسی در ساخت بهشت زمینی نقش داشته‌اند.
[5]
در پنل‌های مربوط به فرهنگ و زبان، ویلیام هوفمان از مؤسسه مطالعات اسماعیلی، به بررسی تبادل شعر و آواز در متون صوفیانه فارسی و هندی پرداخت و نشان داد که چگونه بازارهای معنوی و هنری در این متون شکل گرفته‌اند. همچنین آنوشا سنگوپتا از دانشگاه کلمبیا، با تحلیل یک منظومه آوادی قرن شانزدهم درباره کریشنا، به بررسی ترجمه‌های صوفیانه و تعاملات فرهنگی در جنوب آسیا پرداخت. زهرا ابوالحسنی و وحید آل‌محمد از دانشگاه تهران، در مقاله‌ای مشترک، مفهوم «حکمت» را در اندیشه فردوسی و دکارت مقایسه کردند و نشان دادند که چگونه قدرت تشخیص و فهم در دو سنت فلسفی متفاوت تعریف می‌شود.
در نشست‌های پایانی روز، اوا اورتمن از دانشگاه گوتینگن، با نگاهی تطبیقی به متون فارسی و عربی، به بررسی نقش زنان در انتقال دانش در دوره‌های کلاسیک پرداخت. منیر درکیچ از دانشگاه سارایوو، به بررسی تأثیرات زبان فارسی در حوزه بالکان پرداخت و نشان داد که چگونه فارسی به عنوان زبان فرهنگی و ادبی در این منطقه نقش ایفا کرده است. همچنین ایگور کلیاک‌هندلر از دانشگاه فناوری میشیگان، به ظهور آیین نانا در سغدیانا پرداخت و با تحلیل متون باستانی، روند شکل‌گیری این آیین را در بستر فرهنگی ایرانی‌زبان بررسی کرد.
[6]
[7]
در واپسین ساعات روز، نشست «ادبیات قرون وسطی» با مدیریت ساموئل هاجکین برگزار شد. اشتوان تی. کریستو-ناگی با تحلیل نماد شیر در کلیله و دمنه، به رمزگشایی از مفهوم سلطنت در متون تمثیلی پرداخت. میرزا‌جان کلنداروف مفهوم «محبوب» را در شعر فارسی از منظر خواننده بررسی کرد و نشان داد که معنا در تعامل میان متن و مخاطب شکل می‌گیرد. الکساندرا هافمن نیز به بازنمایی قهرمانان زن در ادبیات کلاسیک فارسی پرداخت و پرسشی بنیادین درباره جنسیت و قهرمانی در متون پیشامدرن مطرح کرد.
[8]
[9]
در پایان، مراسم رسمی افتتاحیه با سخنرانی گلچهره ریخسیه‌وا، رئیس دانشگاه، و میریام کونکلر، رئیس انجمن ASPS، برگزار شد و با اجرای موسیقی سنتی ازبکی و پذیرایی سبک به پایان رسید.
روز دوم:
نشست‌های علمی روز دوم همایش، گستره‌ای از موضوعات تاریخی، فرهنگی، زبانی و هنری را در قالب پنل‌های تخصصی و نشست‌های معرفی کتاب پوشش دادند.
نخستین پنل روز با عنوان «بازاندیشی تاریخ: اسناد و آرشیوهای ایران، افغانستان و شرق اسلام (قرون وسطی)» به بررسی روش‌شناسی‌های نوین در مطالعات آرشیوی اختصاص داشت. عمادالدین شیخ‌الحکمائی با ارائه‌ای به زبان فارسی، اسناد آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی را تحلیل کرد. متین ارغنده‌پور و ادوارد شاو-تیلور از دانشگاه آکسفورد، با تمرکز بر مجموعه اسناد فیروزکوه، به بررسی مفهوم «آسیب» به‌عنوان نشانه‌ای از شیوه‌های بایگانی و قدرت در زبان فارسی دیوانی پرداختند. این پنل، با مدیریت آرزو آزاد و ریاست جنیفر جنکینز، نقطه آغاز گفت‌وگویی روش‌مند درباره تاریخ‌نگاری اسنادی در جهان ایرانی‌زبان بود.
[10]
[11]
در پنل «اسماعیلیان آسیای مرکزی»، پژوهشگران مؤسسه مطالعات اسماعیلی به بررسی روایت‌های تاریخی و عرفانی جوامع شغنانی پرداختند. نورمدچو نورمدچویف به دلایل احتمالی حذف خاندان حاکم بدخشان توسط تیموریان پرداخت، و داغی‌خودو داغی‌یف با نگاهی تطبیقی، برداشت شغنانی‌ها از مولوی را از منظر آثار سمنوف تحلیل کرد. این پنل، با مدیریت دانیل ببن، به بازخوانی حافظه جمعی و هویت مذهبی در کوهستان‌های پامیر اختصاص داشت.
پنل «ایران در جنگ جهانی دوم» با ریاست مهرزاد بروجردی، به بررسی نقش ایران در تحولات جهانی پرداخت. روونا عبدالرضاق به فعالیت‌های آن لمبتون در تهران اشغالی پرداخت، علی‌محمد طرفداری گزارشی تازه از روابط محرمانه رضاشاه با آلمان ارائه داد، و آنا کراسنوفولسکا داستان مهاجران لهستانی و قتل یک روزنامه‌نگار را روایت کرد. این نشست، با تکیه بر اسناد تازه، تصویری چندلایه از ایران در دهه ۱۹۴۰ ارائه داد.
[12]
در پنل «نگارگری صفوی»، سه پژوهشگر جوان به بررسی ابعاد نمادین، تاریخی و جنسیتی نگاره‌های دوره صفوی پرداختند. زینب وصال به تحلیل نماد «پرچم مارپیچ» در شاهنامه پرداخت، جولیا وانگ مفهوم «سیالیت تاریخ» را در نگاره‌های قرن شانزدهم بررسی کرد، و ایمان حسن با تمرکز بر تصویر زنان در منطق‌الطیر، قدرت زنانه را در پس پرده تحلیل کرد. این نشست، با ریاست مهرو موسوی، پیوندی میان تاریخ هنر، الهیات و جنسیت برقرار کرد.
پنل «تصوف از آسیای مرکزی تا بالکان» با ریاست الیزا تسبیحی، به بررسی انتقال مفاهیم عرفانی در گستره‌ای جغرافیایی از همدان تا بوسنی پرداخت. آوازبک واحدوف اصطلاحات صوفیانه یوسف همدانی را تحلیل کرد، لوید ریجون به نقش ترمذی در تأثیرگذاری بر مولوی پرداخت، و پژوهشگرانی از بوسنی و کرواسی فرهنگ نقشبندی را در بالکان بررسی کردند.
در نشست «یهودیان در جهان ایرانی‌زبان»، چهار پژوهشگر به بررسی متون فارسی یهودی، روزنامه‌های بخارایی، و سیاست‌های دولت افغانستان پرداختند. دیوید گیلینسکی نسخه‌ای از تیمثال‌نامه کاشانی را معرفی کرد، توماس لوی به کاربرد زبان فارسی در نشریه یهودی «رحممیم» پرداخت، ابراهیم شفیعی ویژگی‌های زبانی یک خودزندگی‌نامه یهودی-تاجیکی را تحلیل کرد، و احمد عزیزی سیاست‌های دولت افغانستان در قبال یهودیان را بررسی کرد.
پنل «تحولات جهان ایرانی‌زبان در قرن نوزدهم و بیستم» با ریاست دنیس هرمان، به بررسی نقد الهیات، مدرنیسم سیاسی، و نهادسازی اداری پرداخت. بهزاد زره‌داران آثار آقاخان کرمانی را تحلیل کرد، مهرزاد بروجردی به اندیشه‌های سید حسن تقی‌زاده پرداخت، و هانا حسنی به گذار ایران به بوروکراسی مدرن پرداخت.
در پنل «بازسازی جغرافیای دوره صفوی»، عایشه برامر به تعاملات فکری صفوی-عثمانی پرداخت، و گلفیشان خان با تحلیل پادشاه‌نامه، شهر آگرا را در دوره شاه‌جهان بازسازی کرد. این نشست، با مدیریت یُکا کادوی، به بررسی شهرسازی، ترجمه، و حافظه تاریخی در متون فارسی و ترکی پرداخت.
در بخش گفتگوی کتاب‌های تازه به چاپ رسیده، دو نشست تخصصی برگزار شد. در نشست «ادبیات فراملی»، فرانچسکا اورسینی، ساموئل هاجکین، الیزا تسبیحی، و اوتامبک مستی‌بکوف، به معرفی کتاب‌هایی درباره فرهنگ چندزبانه، شعر فراملی، شرح مثنوی، و اخلاق در متون اسماعیلی پرداختند. در نشست «سده‌های نخست اسلامی»، حریتین یوسسوی، صفا محمودیان، و مایکل شنکر، به بررسی خلافت عباسی، باغ‌های سلطنتی در بین‌النهرین، و فرمانروایی‌های استپی پرداختند.
در پنل «بازاندیشی تاریخ در دوره مدرن»، جنیفر جنکینز و محمد توکلی‌طرقی، به معرفی آرشیوهای ایران در وزارت خارجه آلمان و شکل‌گیری آرشیو توکلی-جنکینز پرداختند. این نشست، با مدیریت آرزو آزاد، به بررسی نقش اسناد در بازسازی حافظه سیاسی ایران مدرن اختصاص داشت.
در پنل «نقش زبان‌های ایرانی در جوامع چندزبانه اوراسیا»، پراناو پراکاش، پل دیلی، و لیتون اسمیت، به بررسی هنر کتاب‌سازی، متون مانوی، و اقتصاد نگارشی در تورفان پرداختند. این نشست، با مدیریت پل دیلی، به بازخوانی جایگاه زبان‌های ایرانی در جهان پیشامدرن پرداخت.
در پنل «ایران در دوران باستان»، حیدر داوودی به خاطره فرهنگی کوروش در متون یونانی و هندی پرداخت، لئوناردو گرگوراتی تعاملات پارت‌ها و کوشانیان را بررسی کرد، و اسکات مک‌دونا تصویر دربار ساسانی در متون مسیحی را تحلیل کرد. این نشست، با ریاست خداداد رضاخانی، به بازخوانی ایران باستان از منظر فراملی اختصاص داشت.
[13]
در پنل «آثار واژه‌نامه‌ای و دستوری فارسی»، ایمکه میزرا به واژگان دینی در تفسیرهای فارسی پرداخت، پاتا جاپریدزه نام‌های خاص در آثار لغوی بلخی را بررسی کرد، و اسکندر دینگ دستور زبان فارسی-چینی را تحلیل کرد. این نشست، با ریاست ساموئل هاجکین، به بررسی زبان‌شناسی تاریخی در جهان ایرانی‌زبان پرداخت.
[14]
در واپسین ساعات روز دوم، کتابخانه دانشگاه دولتی مطالعات شرقی تاشکند میزبان سه برنامه رسمی و مهم همایش بود که با حضور گسترده اعضای انجمن و شرکت‌کنندگان بین‌المللی برگزار شد. نخست، سخنرانی ریاست همایش توسط میریام کونکلر، رئیس انجمن ASPS و استاد مؤسسه مطالعات پیشرفته نانت، با عنوان «آیا چیزی به نام اقتدار فقهی زنانه در جهان ایرانی‌زبان وجود دارد؟» ایراد شد.
[15]
کونکلر با بهره‌گیری از منابع تاریخی، فقهی و اجتماعی، به بررسی جایگاه زنان در سنت‌های حقوقی شیعی و سنی پرداخت و پرسشی بنیادین درباره امکان و محدودیت‌های اقتدار فقهی زنان در جوامع ایرانی‌زبان مطرح کرد. این سخنرانی، با استقبال چشمگیر و بحث‌های پرشور همراه بود و نقطه‌ای تأمل‌برانگیز در تقاطع مطالعات جنسیت، فقه و تاریخ اجتماعی محسوب شد.
[16]
در ادامه، مراسم اهدای جوایز برگزار شد که طی آن برندگان جایزه پژوهشگران جوان ASPS/JPS معرفی شدند؛ این جایزه به پژوهشگرانی تعلق گرفت که در آغاز مسیر علمی خود، آثار برجسته‌ای در حوزه مطالعات ایران و جهان ایرانی‌زبان ارائه کرده‌اند. همچنین، نخستین دوره جایزه بنیاد میراث ایران برای تاریخ هنر و معماری ایران و جهان ایرانی‌زبان اهدا شد؛ جایزه‌ای که با هدف حمایت از پژوهشهای نوآورانه در حوزه هنرهای تجسمی، معماری تاریخی و زیبایی‌شناسی فرهنگی پایه‌گذاری شده است. این مراسم، با معرفی آثار برگزیده و سخنانی از داوران علمی، فضایی انگیزشی و الهام‌بخش برای نسل جدید پژوهشگران فراهم آورد.
[17]
[18]
در پایان، مجمع عمومی انجمن برگزار شد که طی آن اعضای هیئت مدیره و دبیرخانه انجمن به ارائه گزارش‌های سالانه پرداختند. در این نشست، پیشنهادهایی برای اصلاح اساسنامه انجمن مطرح شد و رأی‌گیری رسمی درباره تغییرات ساختاری و آیین‌نامه‌ای صورت گرفت. فضای این مجمع، هم‌زمان با گفت‌وگوهای تخصصی و تبادل نظر میان اعضا، نشان‌دهنده پویایی و مشارکت فعال جامعه علمی در شکل‌دهی به آینده انجمن بود. این سه برنامه، با ترکیبی از تأمل نظری، تجلیل علمی و تصمیم‌گیری نهادی، نقطه پایانی روزی پربار و چندلایه در همایش بودند.
روز سوم:
روز سوم همایش ASPS 2025 با مجموعه‌ای از نشست‌های علمی، معرفی کتاب، میزگردهای تخصصی و برنامه‌های فرهنگی در دانشگاه دولتی مطالعات شرقی تاشکند برگزار شد. از نخستین ساعات صبح، فضای علمی همایش با ثبت‌نام شرکت‌کنندگان و نمایشگاه کتاب در مرکز ایرانشناسی آغاز شد و تا پایان شب با اجرای موسیقی سنتی ازبکی ادامه یافت.
در نخستین پنل‌های صبحگاهی، نشست «عمومی در خانه» با سازماندهی راضیه عراقی و ریاست فرانچسکا اورسینی، به بررسی نقش زنان در تولید فضاهای عمومی از طریق نوشتار و خاطره‌نگاری پرداخت. سانیل شارما با ارائه‌ای درباره شاعران زن کلاسیک در آذربایجان، آماندا لیونگ درباره دو زن کتاب‌دوست مغولی و راضیه عراقی درباره مرزهای خصوصی و عمومی در نوشتار زنان ایرانی، تصویری چندلایه از کنش‌گری زنانه در جهان ایرانی‌زبان ارائه دادند. این پنل، با استقبال چشمگیر و گفت‌وگوهای پرشور همراه بود و نقطه‌ی آغازین روزی پربار از نظر نظری و اجتماعی محسوب شد.
هم‌زمان، ویژه‌برنامه «اصفهان» با تمرکز بر فرهنگ مادی و معماری شهری، به بررسی یافته‌های باستان‌شناسی در گذرگاه کمر زرین و مسجد جامع پرداخت. علی شجاعی اصفهانی و یاسر جبریلی با ارائه‌ای مشترک، به کشفیات پیشاصفوی در بافت تاریخی اصفهان پرداختند و اهمیت این یافته‌ها را در بازخوانی تاریخ شهری برجسته ساختند.
در پنل اخترشناسی و ریاضیات، آریزو اغه‌رلُو با تحلیل پدیده‌ی بزرگ‌نمایی خورشید و ماه در افق از منظر بصری، مصطفی یاوری درباره رابطه‌ی میان رصد، مدل‌های نجومی و فلسفه طبیعی، و زهرا پورنجف با بررسی شرح محمدباقر یزدی بر کتاب دهم اصول اقلیدس، به بازخوانی سنت علمی اسلامی پرداختند.
پنل زبان‌شناسی ایرانی نیز با ریاست لودویگ پاول، به بررسی ساخت واژه در زبان دری توسط خولیده علیموا، مقایسه اصطلاحات فارسی و ازبکی توسط سیاوش رفیعی‌راد و سادات سعیداکباروا، و تحلیل واژگان دیپلماتیک فارسی نو توسط دینارا عظیم‌جانوا و نادیر نورالدین‌اف اختصاص داشت. این نشست، با رویکردی تطبیقی و میان‌فرهنگی، به بررسی تعاملات زبانی در جهان ایرانی‌زبان پرداخت.
[19]
در ادامه‌ی روز، دومین بخش ویژه‌برنامه اصفهان با سخنرانی‌هایی از مارگارت اسکویِرز، سوسن بابایی، مهرو موسوی و اولگا گیلن، به بررسی مخمل‌های سلطنتی، درهای نمادین، نور و خوشنویسی در مسجد شیخ لطف‌الله، و روایت‌های فراملی از تخت الماس پرداخت. این نشست، با ترکیبی از تاریخ هنر، معماری و زیبایی‌شناسی، تصویری چندلایه از شکوه صفوی ارائه داد.
[20]
نشست «گردش دانش دایرة‌المعارفی» با مشارکت گوآرت فان دن بوش، اصل‌شاه قربانیف، گودفروآ دو کالاتای و لورا تری‌بوزیو، به بررسی ترجمه و اقتباس رسائل اخوان‌الصفا و مجمل‌الحکمه در سنت‌های فارسی پرداخت. نقش تیمور و ناصر خسرو در انتقال این دانش‌ها نیز مورد تحلیل قرار گرفت.
[21]
در پنل «مرزهای قاجاری»، آکیهیکو یاماگوچی، ایرنه ناچکبیا و جیمز کلارک به بررسی تاریخ‌نگاری اردلان، اردوگاه سلطانیه و نقش کنسول‌های بریتانیایی در بحران‌های منطقه‌ای پرداختند. پنل «میراث فرهنگی و ساخت هویت» نیز با سخنرانی‌هایی از سیما زلفقاری، علی مظفری، جورج سانی‌کیدزه و سلطان‌بک آکساکالوف، به بررسی پیوند میان تاریخ، سیاست و هویت در ایران و قفقاز جنوبی پرداخت.
نشست «تاریخ‌نگاری پیشامدرن» با ارائه‌هایی از اندرو مگنوسن، هنری میسا و رادمان رسولی مهرابانی، به بازخوانی منابع تاریخی و ادبی درباره زرتشت، تاریخ آسیای مرکزی و روایت ضحاک در متون عامیانه پرداخت. میزگرد «تاریخ‌نگاری آسیای مرکزی» نیز با حضور دانیل ببن و جیمی کام‌استاک اسکیپ، به بررسی روش‌شناسی و منابع تاریخ‌نگاری در دوره‌های صفوی و تیموری اختصاص داشت.
در بخش معرفی کتاب، نشست «تبادلات در جهان ایرانی‌زبان» با حضور گلفیشان خان، هاسمیک کیراکوسیان و تامار لکویشویلی، و نشست «تاریخ فرامرزی» با حضور رودی متی، هوشنگ چهبی، بابک رحیمی و رابرت استیل، آثار تازه‌منتشرشده به ویژه کتاب «ملائک در میخانه زدند» که به فرهنگ میگساری در جهان اسلام می‌پردازد و آثار تازه انتشار یافته رودی متی است را معرفی کردند.
[22]
در یکی از نشست‌های بعدازظهر، پنلی به بررسی اسناد رسمی در ایران دوره صفوی اختصاص داشت؛ نشستی که با سازماندهی استانیسواف یاشکوفسکی و آندراش باراتی، و به دبیری رودی مته پژوهشگر برجسته دوره صفوی از دانشگاه دلویر برگزار شد. این پنل با رویکردی میان‌رشته‌ای، به تحلیل ساختار، فرم و کارکردهای دیپلماتیک اسناد مکتوب در دربار صفوی پرداخت و تلاش کرد تا از دل جزئیات فیزیکی و محتوایی این متون، به فهمی دقیق‌تر از مناسبات قدرت، ارتباطات رسمی و زیبایی‌شناسی اداری آن دوره دست یابد.
[23]
استانیسواف یاشکوفسکی از دانشگاه ورشو، در ارائه‌ی خود به بررسی مفهوم «فاصله و فضا» در متن و فرم بصری اسناد فارسی پرداخت. او نشان داد که چگونه چیدمان خطوط، فاصله میان عناصر نوشتاری، و نحوه‌ی تنظیم صفحه می‌توانند حامل نشانه‌هایی از سلسله‌مراتب قدرت، احترام و موقعیت اجتماعی باشند. تحلیل او از اسناد سلطنتی، به‌ویژه فرمان‌ها و نامه‌های درباری، نشان داد که فرم ظاهری سند، خود بخشی از پیام و معناست.
علی مشهدی رفیع از دانشگاه بوعلی سینا همدان، با تمرکز بر اندازه‌ی کاغذ در مکاتبات درباری صفوی، به بررسی رابطه‌ی میان فرستنده و گیرنده در تعیین ابعاد سند پرداخت. او با تحلیل نمونه‌هایی از نامه‌های رسمی، نشان داد که اندازه‌ی کاغذ نه‌تنها تابع کاربرد عملی، بلکه نشانه‌ای از احترام، جایگاه سیاسی و نوع رابطه میان طرفین مکاتبه بوده است. این یافته‌ها، درک تازه‌ای از ظرافت‌های ارتباطی در دیوان‌سالاری صفوی ارائه دادند.
آنا جولی از بنیاد آبگ از کشور سوئیس علی رغم عدم حضور در گردهمایی به دلیل کسالت، سخنرانی خود را به کمک آندراش براتی در نشست ایراد کرد و در ارائه‌ی خود به بررسی «کیسه‌های پارچه‌ای حامل نامه» در دیپلماسی صفوی پرداخت؛ سازه‌هایی که نه‌تنها نقش محافظتی داشتند، بلکه حامل نمادهای فرهنگی و زیبایی‌شناسی خاصی بودند. او با تحلیل نمونه‌هایی از این کیسه‌ها، به نقش آن‌ها در انتقال پیام، حفظ شأن سند، و حتی تأثیرگذاری بر دریافت‌کننده پرداخت. این بخش از پنل، پیوند میان نساجی، دیپلماسی و فرهنگ مادی را به‌خوبی برجسته کرد.
[24]
پنل «تاریخ‌نگاری افغانستان» با سخنرانی احمد ولی عالمی، ربیع‌الله بصیری و اطهر رحمان پویا، نقش نخبگان مذهبی و انجمن‌های علمی در شکل‌دهی به روایت‌های تاریخی افغانستان را بررسی کرد.
نشست شاهنامه با سخنرانی‌های آلیسا گبی، یونا ماریستو و کومیکو یاماموتو، به بررسی منابع خاموش و روایت‌گری زنانه در این اثر کلاسیک ایرانی پرداخت. پنل «تاریخ اندیشه ایلخانی» با حضور کریستین کمپفر و کریستین کوستیکیان، به بررسی متون فارسی و ارمنی در دوره ایلخانی اختصاص داشت. پنل «زبان و قفقاز» نیز با سخنرانی‌هایی از هاسمیک کیراکوسیان، تامار دمترشویلی، ناتیا دوندوا و ماریا ساخوکیه، به بررسی مرزهای زبانی و دوزبانگی در جوامع قفقازی پرداخت.
در نشست پایانی، پروژه گلستان با ارائه‌ی جین لویسون و گفت‌وگوی هوشنگ شهابی، تلاش‌های آرشیوی برای حفظ هنرهای نمایشی فارسی در قرن بیستم را معرفی کرد. پنل دوم اسناد صفوی با سخنرانی‌های نائوفومی آبه، آندراش باراتی و عارف اربیل، به بررسی فرمان‌های سلطنتی و گردش دانش مکتوب پرداخت. نشست «پیوندهای فرامنطقه‌ای» با سخنرانی‌های مگنوس مارسدن، مانا کیا، جو-آن گروس و ولید زیاد، به بررسی شبکه‌های فرهنگی، مذهبی و اقتصادی در گستره اوراسیا اختصاص داشت.
در ادامه، پنل «منابع مطالعات زنان» با سخنرانی‌های ماتیوش کلاگیش، مری الین هگلند و سارا مولایی، به بررسی تجربه‌های زنانه در متون و حافظه فرهنگی پرداخت. نشست «معماری خراسان» با ارائه‌ی صفا محمودیان، به بررسی سازه‌های سبک و سیار در دربارهای خراسان و بین‌النهرین پرداخت. و در پایان، پنل «روزنامه‌نگاری و گفتمان شهری» با سخنرانی‌های اوفوک ارول، سباحت دونایوروا و ربکا چیاتینی، نقش مطبوعات در شکل‌دهی به هویت شهری و ملی در ایران و تاجیکستان را بررسی کرد.
[25]
روز سوم با اجرای کنسرت موسیقی سنتی ازبکی در آتریوم دانشگاه به پایان رسید؛ برنامه‌ای که با استقبال گرم شرکت‌کنندگان همراه بود و فضایی صمیمی برای تعامل فرهنگی و گفت‌وگو فراهم آورد.
روز چهارم:
روز چهارم کنفرانس با نشست «مناظر مقدس و دگرگونی‌های امپراتوری: نیایش، فتح و شکل‌گیری انقلاب عباسی» آغاز شد که در سالن شماره ۱ برگزار گردید. این پنل با حمایت بنیاد یادبود سؤادور و ریاست پروانه پورشریعتی از دانشگاه نیویورک سیتی کالج آف تکنولوژی برگزار شد. سعید امیر ارجمند از دانشگاه استونی بروک به عنوان دبیر علمی حضور داشت و با تحلیل‌های خود به غنای بحث افزود. نخستین ارائه توسط میثم لباف‌خنیکی از دانشگاه تهران و کارلو چرتی (Carlo Cereti) از دانشگاه ساپینزا رم صورت گرفت که به بررسی نقش اشراف ایرانی شرقی در شبکه‌های امپراتوری و نخبگان نیایشی در حوزه فرهنگی آناتولی-قفقاز پرداختند. سپس پروانه پورشریعتی در ارائه‌ای مستقل، به نقش این اشراف در شکل‌گیری انقلاب عباسی پرداخت و با تکیه بر منابع تاریخی، پیوندهای سیاسی و مذهبی را برجسته کرد. در پایان، کارن پینتو (Karen Pinto) از دانشگاه کلرادو بولدر با تحلیل نقشه‌های اسلامی در قرون وسطی و دوران مدرن، به بررسی بازنمایی‌های جغرافیایی در سنت‌های اسلام‌محور پرداخت و نقش تصویرسازی در شکل‌گیری جهان‌بینی اسلامی را واکاوی کرد.
در پنل «اجرا در جهان ایرانی» ناهید سیام‌دوست از دانشگاه تگزاس در آستین ریاست جلسه را بر عهده داشت. ماری هوبر (Marie Huber) از دانشگاه استنفورد با تمرکز بر تجربه شنیداری در زیارتگاه‌های صوفیه در جنوب آسیا، به بررسی نقش صوت در آیین‌های نیایشی پرداخت. سارا مشایخ از دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا به تحول روایت‌گری در ایران پیشامدرن و آغاز دوران مدرن پرداخت و پیوند میان شاهنامه و نقل‌های تورانی را تحلیل کرد. ریحان ممدانبیکونا صاحب‌نظر‌بیکووا (Raihon Mamadambekovna Sohibnazarbekova) از دانشگاه روسی-تاجیکی نیز به بررسی گونه‌های شعر مردمی واخ‌ها در تاجیکستان پرداخت و اهمیت آن‌ها در حفظ هویت قومی را برجسته ساخت.
هم‌زمان، پنل «تاریخ ادبی و اجتماعی صفوی» در سالن دیگر با ریاست میریام کونکلر (Mirjam Künkler) برگزار شد. بدرالسادات علیزاده مقدم به بررسی جایگاه اجتماعی زنان در متون دوره صفوی پرداخت. مهدی توکل با تحلیل طبقه‌بندی نویسندگان صفوی، به بازتاب ساختارهای اجتماعی در آثار ادبی پرداخت. تاماک کانکو (Tamak Kaneko) با مقایسه روایت‌های فضلی خوزانی از شاه عباس یکم و دربار گورکانی، به بررسی تطبیقی ساختارهای درباری پرداخت. نزهت احمدی نیز نقش گزیده‌ها و تذکره‌ها را در بازسازی تاریخ فرهنگی صفوی تحلیل کرد.
در پنل «اسطوره و حافظه در فرهنگ ایرانی»، صفیه فهادان و حمیدرضا پورنجفیان به نقاشی‌های دیواری عالی‌قاپو و روایت‌های فرهنگی آن‌ها پرداختند. دینورا یوسوپووا ارائه‌ای به زبان فارسی، ساختارهای روایی قهرمانانه را بررسی کرد. الناز سینا به بازنمایی وحشت و حافظه قومی در ادبیات کردی پرداخت. پوران لاشینی نیز شخصیت‌های زن شاهنامه را در داستان‌نویسی معاصر تحلیل کرد.
[26]
پنل «علوم انسانی دیجیتال و مطالعات فرهنگی جهان ایرانی» که در سالن شماره ۵ برگزار شد، یکی از نوآورانه‌ترین نشست‌های روز چهارم بود و به ابتکار هلیا هیاسیان از دانشگاه هنر تهران سازماندهی شده بود. این پنل به بررسی کاربرد فناوری‌های نوین در تحلیل، بازنمایی و بایگانی میراث فرهنگی و هنری جهان ایرانی اختصاص داشت. نگار حبیبی ز دانشگاه ژنو با تمرکز بر تاریخ‌نگاری هنر ایرانی، نقش ابزارهای دیجیتال را در بازسازی روایت‌های هنری و مستندسازی آثار تاریخی بررسی کرد. سپس هلیا هیاسیان با ارائه‌ای درباره نقشه‌برداری دیجیتال و مجموعه‌های هنری، به معرفی روش‌هایی پرداخت که به پژوهشگران امکان می‌دهد تعاملات فضایی و زیبایی‌شناسی آثار را به‌صورت بصری تحلیل کنند. مهنام نراقی از دانشگاه تورنتو به نقش آزمایشگاه‌های علوم انسانی دیجیتال در مطالعه ساختارهای حکمرانی و بازخوانی گذشته پرداخت و اهمیت زیرساخت‌های پژوهشی را در تولید دانش میان‌رشته‌ای برجسته ساخت. در پایان، علی موسوی از دانشگاه کالیفرنیا، ایرواین با تمرکز بر کاربردهای دیجیتال در هنر ایرانی، از بازسرمایه‌گذاری در میراث فرهنگی تا مشارکت‌های محلی، به بررسی چگونگی تعامل میان فناوری، جامعه و هنر پرداخت.
[27] 
[28]
در ادامه، پنل‌هایی با محوریت تبارشناسی، سنت‌های فکری اسماعیلی، ادبیات قرن بیستم، شعر قرون وسطی، و انقلاب ایران برگزار شدند. پژوهشگرانی چون مانا کیا، عمری زیولر (Omri Zivler)، ماریا دِ چیلیس (Maria De Cillis)، نادر الخیری (Nader El Khairy)، کریم جوان، داریوش محمدپور، جایدیپ پاندی (Jaideep Pandey)، اویکو تومر ییلدیز (Oyku Tumer Yildiz)، امیل مادسن برانت (Emil Madsen Brandt)، شیرین شفیعی، محمدعلی امیرمعزی، نرگس شهربابکی، حورا یاوری و سیما عباسی در این پنل‌ها به بررسی موضوعات متنوعی از جمله مشروعیت سلطنتی، روایت‌های تاریخی، شعر فارسی، و بازتاب‌های اجتماعی پرداختند.
در بخش بعدی، پنل‌های کتاب با تمرکز بر سیاست و فرهنگ شیعی و شکل‌گیری فرهنگ مدرن ایران برگزار شدند. پژوهشگرانی چون ادیت سزانتو (Edith Szanto)، امیر موسوی، دانیل امیر (Daniel Amir)، جو-آن گروس (Jo-Ann Gross)، بهزاد زره داران، مهرداد قیومی بیدهندی و کاتارژینا واسالا (Katarzyna Wasala) به بررسی عزاداری، جنگ، حقوق، زبان و ملت‌سازی پرداختند.
[29]
در نشست‌های پایانی روز چهارم، مجموعه‌ای از پنل‌های تخصصی با محوریت تعاملات منطقه‌ای، تاریخ‌نگاری خراسان، زبان‌شناسی تاریخی، تاریخ هنر، و قدرت نمادین اشیاء در قرن پانزدهم برگزار شد. در پنل «ایران و تعاملات با همسایگان نزدیک»، بابک رضوانی از دانشگاه دولتی سمارا به بررسی همکاری‌های روسیه و ایران در حوزه‌های آبی سیردریا و آمودریا پرداخت. حسین طباطبایی از سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نیز با ارائه‌ای به زبان فارسی، به ابعاد فرهنگی این تعاملات پرداخت.
در پنل «ساخت خراسان»، هانا حسنی از دانشگاه سنت اندروز و سعیدرضا حسینی از دانشگاه کمبریج به بررسی چالش‌های مستندسازی و تبارشناسی در تاریخ مفهومی بخارا پرداختند. فرزاد کشاورز از دانشگاه شیکاگو به رابطه میان علم کلام و طراحی معماری در خراسان پرداخت و هولرزر همایون‌زاده از دانشگاه هامبورگ نیز تاریخ اسکان زرتشتیان از زوزن تا یزد و کرمان را بررسی کرد.
در پنل «زبان‌های غرب ایران»، سلمان علی‌یاری از دانشگاه هامبورگ به تحول معنایی افعال ایرانی باستان در زبان‌های جنوب غربی پرداخت. پیمان فیروزبخش از همان دانشگاه با تمرکز بر زبان بختیاری، به بررسی حذف جنسیت سوم در گذشته و تأثیر آن بر طبقه‌بندی زبان‌شناختی پرداخت. مریم هروب‌زاده از دانشگاه ایالتی اوهایو نیز به میراث ادبی زبان طبری و قدرت آن در قرن پانزدهم پرداخت. در پنل «اشیاء و قدرت در قرن پانزدهم»، آدلا روا (Adela Roa) از دانشگاه ییل به فناوری‌های غیبی و بازنمایی خود در متون تیموری و صفوی پرداخت. افتاندیل ارکینوف (Aftandil Erkinov) از آکادمی اسلامی بین‌المللی ازبکستان نیز با تمرکز بر دیوان سلطان حسین، به جایگاه خوشنویسی در ساخت قدرت فرهنگی پرداخت.
[30]
و اما پنل «تاریخ هنر و تاریخ‌نگاری»، که به‌ویژه با حضور کیمیا ملکی از دانشگاه جانز هاپکینز و لیلا طباطبایی یزدی به یکی از غنی‌ترین نشست‌های روز تبدیل شد، به بررسی نقش اسناد، میدانی‌نگاری و روایت‌های هنری در بازسازی تاریخ هنر ایران اختصاص داشت. کیمیا ملکی با ارائه‌ای با عنوان «سنگ، آب و گره: چشمه علی در ری»، به تحلیل نمادهای طبیعی و معماری در شکل‌گیری حافظه فرهنگی پرداخت. و در پایان، لیلا طباطبایی یزدی به سهم ایران‌شناسان ایرانی و به ویژه سفرنامه‌ها و روزنوشت‌های ایرج افشار در میدانی‌نگاری و حفظ میراث هنری پرداخت و بر اهمیت پژوهشهای میدانی در مقابله با فراموشی فرهنگی تأکید کرد.
در روز شانزدهم آگوست، برنامه‌ای ویژه برای بازدید میدانی کارشناسان و پژوهشگران شرکت‌کننده در همایش تدارک دیده شده بود که طی آن، گروهی از شرکت‌کنندگان به شهر تاریخی سمرقند سفر کردند تا از نزدیک با میراث معماری و فرهنگی این شهر کهن آشنا شوند. این بازدید نه‌تنها فرصتی برای تعامل غیررسمی میان پژوهشگران فراهم آورد، بلکه بستری عملی برای تأمل در پیوند میان تاریخ، هنر و هویت در فضاهای شهری آسیای مرکزی بود.
نخستین مقصد، مجموعه آرامستان و آرامگاه شاه‌زنده بود؛ جایی که با کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای و ساختارهای آیینی‌اش، جلوه‌ای از معنویت و شکوه هنر و معماری ایرانی در دوره تیموری را به نمایش می‌گذارد. سپس گروه به مجموعه گور امیر، آرامگاه امیر تیمور، رفتند؛ بنایی با گنبدی باشکوه و تزئیناتی خیره‌کننده که نماد قدرت و معماری سلطنتی در دوره تیموری است. میدان ریگستان، قلب تاریخی و فرهنگی سمرقند، سومین ایستگاه این بازدید بود؛ مجموعه‌ای از سه مدرسه تاریخی که با نمای موزاییکی و هندسه معماری‌اش، یکی از شاخص‌ترین نمادهای تمدن اسلامی در آسیای میانه به‌شمار می‌رود. در پایان، مسجد بی‌بی‌خانم، با عظمت و شکوه خاص خود، مورد بازدید قرار گرفت؛ بنایی که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مساجد جهان اسلام در زمان ساخت، بازتابی از جاه‌طلبی معماری و باورهای دینی در عصر تیموری بود. این بازدید میدانی، تجربه‌ای زنده از تاریخ و زیبایی‌شناسی سمرقند را برای شرکت‌کنندگان رقم زد و به غنای علمی و فرهنگی همایش افزود.
[31]