میراث مکتوب- محمود عابدی، متولد ۱۳۲۳ در شهر چادگان، از چهره‌های برجسته ادبیات فارسی معاصر و از استادان پرکار و تأثیرگذار در حوزه تصحیح متون کهن، ترجمه متون دینی و نگارش آثار پژوهشی در زمینه فرهنگ اسلامی است. او استاد بازنشسته گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است و هم‌اکنون ریاست گروه تصحیح متون این فرهنگستان را نیز بر عهده دارد.
آثار محمود عابدی در سه حوزه اصلی طبقه‌بندی می‌شوند: نگارش، ترجمه و تصحیح. در زمینه‌ی تألیف، از جمله آثار پژوهشی او می‌توان به کتاب‌های «علم و علم‌آموزی در اسلام»، «درویش گنج‌بخش»، «یک حرف صوفیانه» و «گوهرهای پراکنده» اشاره کرد. این آثار، جلوه‌ای از علاقه و تخصص او در تبیین معارف اسلامی، تصوف و بازخوانی متون علوی در قالب نثر فارسی معاصر هستند.
در حوزه ترجمه، عابدی آثاری از اندیشمندان و متفکران شیعی و اسلامی را به فارسی برگردانده است. از جمله ترجمه‌های او می‌توان به «فدک در تاریخ» و «اثبات خدا» نوشته‌ی سید محمدباقر صدر، «شیعه و امامت» از محمدحسین مظفر و «جستجویی در نهج‌البلاغه» از محمدمهدی شمس‌الدین اشاره کرد. او همچنین کتاب‌هایی مانند «نهج‌البلاغه از کیست؟» و «جنگ و صلح از نظر امام علی (علیه‌السلام)» را نیز ترجمه کرده که هر دو به تحلیل جایگاه و مفاهیم نهج‌البلاغه اختصاص دارند.
اما بخش برجسته‌ای از فعالیت علمی عابدی به تصحیح انتقادی متون کهن فارسی اختصاص دارد؛ بخشی که موجب شهرت علمی او شده است. وی متونی از نویسندگان بزرگ ادب و تصوف فارسی را با دقت و دلسوزی احیا و منتشر کرده است؛ از جمله «مطلوب کل طالب» از رشید وطواط، «خردنمای جان‌افروز» از ابوالفضل مستوفی، «کلمات علیّه غرا» از مکتبی شیرازی، «فرمان مالک اشتر» به روایت حسین علوی آوی و «روضةالانوار» از خواجوی کرمانی. برجسته‌ترین تصحیحات او اما «نفحات‌الانس» اثر نورالدین عبدالرحمان جامی و «کشف‌المحجوب» اثر ابوالحسن هجویری است؛ آثاری که برای تصحیح آن‌ها، عابدی دو بار موفق به دریافت جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شده است.
با توجه به سالروز تولد محمود عابدی و به انگیزه گفت‌وگو درباره تجربه‌هایش در متن‌پژوهی، گفت‌وگویی با او انجام شده که گزارش آن را در ادامه می‌خوانید.
******
جناب دکتر عابدی با توجه به اینکه شما عمرتان را در راه تصحیح متون ارزشمند پارسی گذاشته‌اید، لطفاً توضیح دهید که تصحیح درست و دقیق متن، وابسته به رعایت چه اصلی در انتقال درست و دقیق آن متن به مخاطب امروزی است؟
منظور از «تصحیح متون» در اینجا این است که یک متن کهن، با استفاده از نسخه‌های خطی، چنان به خواننده امروز عرضه شود که گویی خود مؤلف آن را چنین نوشته است. طبعاً این متون متعلق به سال‌های بسیار دور هستند و تنها از طریق نسخه‌های خطی می‌توان به آن‌ها دست یافت. ما باید آن متون را چنان عرضه کنیم که مقصود مؤلف حفظ شود.
به‌جز تصحیح متن، یک کاری که امروزه در مورد متون کهن انجام می‌شود، درآوردن این متون به شکلی است که برای مخاطب امروزی آسان‌فهم شود. به نظرتان تا چه حد مجاز به چنین کاری هستیم و چقدر می‌توانیم یک متن کهن را، نه در فرایند تصحیح، بلکه برای آسان‌فهم کردن آن برای مخاطب امروزی، تغییر دهیم؟
اگر بخواهیم متن را آسان‌فهم‌تر کنیم، باید توضیحات روشنگر و مفیدی در پایان کتاب بیاوریم و نیز مقدمه‌ای جامع بنویسیم تا اطلاعات خواننده را گسترش دهد و او را برای فهم متن آماده کند. در غیر این صورت، متن را نمی‌توان تغییر داد؛ مثلاً مصحح مثنوی قرار نیست اشعار و ابیات مولوی را تغییر بدهد، بلکه قرار است این اشعار همان‌گونه که مولوی گفته است، خوانده شود. حالا اگر بخواهیم کاری بکنیم که خواننده بهتر بفهمد، باید مقدمه‌ای روشنگر، مفید و جامع بنویسیم، و توضیحاتی برای آسان‌تر شدن فهم متن بیاوریم.
به نظر شما مهم‌ترین ویژگی‌هایی که یک مصحح باید داشته باشد، چیست؟
اول اینکه باید علاقه‌مند به این کار باشد. دوم اینکه باید به خود متن معتقد باشد؛ یعنی زمانی که متن را تصحیح می‌کند، به ارزش‌های آن معتقد باشد و باور داشته باشد که این کتاب چنان ارزشی دارد که می‌توان عمری را صرف آن کرد. سوم اینکه باید از زبان مؤلف، تاریخ حیات مؤلف و نیز تاریخ عصر مؤلف آگاهی داشته باشد. باید از زبان، تاریخ و جغرافیای دیگر حوزه‌ها هم اطلاعات خوبی داشته باشد.
غیر از این‌ها، باید حوصله کافی هم داشته باشد؛ چرا که این متن که تصحیح می‌شود، موضوع و زبانش با زبان امروز متفاوت است. پس مصحح باید چنان ظرفیت و حوصله‌ای داشته باشد که بتواند وقت صرف کند و با متن درگیر شود و به‌راحتی از آن عبور نکند. باید بتواند مشکلات متن را کشف و حل کند. همچنین باید تا مرحله چاپ و عرضه، هم‌پای متن، قدم‌به‌قدم، همراه آن باشد؛ چراکه ممکن است در این مسیر خطاهایی وارد شود. این‌ها نمونه‌ای از لوازمی است که یک مصحح باید داشته باشد.
با توجه به تجربیاتتان در زمینه تصحیح، مهم‌ترین چالش‌های این حوزه چیست؟
اگر منظورتان از چالش، مشکلات و دشواری‌های راه تصحیح است، یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که در مسیر تصحیح متن پیش می‌آید، دشواری یافتن نسخه‌هاست. کافی نیست که صرفاً نسخه‌ای از متن را داشته باشیم؛ باید مطمئن باشیم که تمام نسخه‌های کهنی که از متن موجود است، به‌دست آمده و بررسی شده‌اند. باید دشواری‌ها را تحمل کنیم؛ باید فهرست‌ها را جستجو کنیم، دنبال نسخه‌ها بگردیم و آن‌ها را به‌دست آوریم. این یکی از مشکلات عمده است، و البته هر نسخه‌ای هم دشواری‌های خاص خودش را دارد. بعضی نسخه‌ها خواندنشان دشوار است، بعضی حجم بسیار زیادی دارند، بعضی موضوعاتشان خاص است و نیازمند آن است که مصحح بتواند وارد آن حوزه بشود. به‌هرصورت، هر قدمی از کار، مشکل خاص خودش را دارد.
به نظر شما، نسل جدید می‌تواند کار تصحیح متون انجام دهد؟ یا مثلاً ابزارهایی که امروز آمده، مثل هوش مصنوعی، می‌تواند به تصحیح بهتر نسخ کمک کند یا همان روش‌های سنتی جواب می‌دهد؟
شاید من هنوز به نوع کار هوش مصنوعی نرسیده‌ام و اطلاع کاملی ندارم، ولی می‌دانم که امروز برخی مشکلات که در گذشته وجود داشتند، آسان‌تر شده‌اند. من خودم در حدود سال ۱۳۶۰، برای اینکه مطلبی از کتاب «فتوحات مکیه» پیدا کنم، باید کل متن بسیار حجیم آن را از اول تا آخر می‌خواندم. اما امروز این مشکل‌ها حل شده. ولی به‌هرحال آنچه عرضه یک متن را به بهترین شکل، ممکن می‌سازد، فهم انسان و دریافت محقق است. کار نهایی باید به دستور فهم و اطلاعات خود انسان انجام بگیرد. شاید روزی برسد که جانشینی برای انسان پیدا کنیم، اما فعلاً من چنین چیزی نمی‌بینم.
چه توصیه‌ای به جوان‌هایی دارید که می‌خواهند وارد عرصه تصحیح متون بشوند؟
باید عرض کنم که مسئولیت تصحیح متن، کار ساده‌ای نیست؛ ما در برابر خوانندگان مسئولیتی داریم. این متون امانتی است که تاریخ به دست ما سپرده و قرار است آن را به آن‌ها بسپاریم. بنابراین در برابر آن‌ها مسئولیتی عمده داریم.
مهم‌ترین پیشنهاد این است که متون را خوب بخوانند. وقتی متون ادبی را بخوانیم، ذهن‌مان با آگاهی بارور می‌شود و بیشتر به ارزش آن‌ها پی می‌بریم. اصولاً معرفت، محبت را بیشتر می‌کند؛ معرفت مقدمه محبت است. اگر کسی علاقه دارد متنی را تصحیح کند، باید اطلاعات جانبی آن را هم پیدا کند. تصحیح‌کردن متنی مثل «شاهنامه» و امثال آن، افتخار بزرگی است، خدمت بزرگی است. ولی مقدمات بسیاری لازم دارد. یکی از این مقدمات، خوب خواندن همان «شاهنامه» است. این کار به مداومت، ممارست و مطالعه دائم نیاز دارد. امیدوارم که آیندگان ما بیش از ما در این راه آماده شوند و اطلاعات اولیه را کسب کنند.
مرضیه نگهبان مروی
منبع: ایبنا