میراث مکتوب- تا روزی که جلالالدین همایی بر اساس نوشتۀ روی سنگ قبر که «در هیچ پرده نیست نباشد نوای تو / عالم پر است از تو و خالی است جای تو / هرچند کائنات گدای در تواند / هیچ آفریده نیست نداند سرای تو» توانست آرامگاه صائب تبریزی را کشف کند، این شاعر پرآوازه آرامگاهی نداشت.
آرامگاه صائب تبریزی در زمان زندگیاش به باغ تکیه معروف بود و تا پیش از کشف آرامگاه صائب، در اجاره یک تاجر معروف اصفهانی بود و این مکان را از اداره اوقاف و دستنخورده اجاره کرده بود.
در دوره پهلوی به همت تعدادی از فرهیختگان اصفهان ابتدا این مقبره را یافتند و سپس آرامگاه درخوری برای صائب ساخته شد و در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۵۵ با شماره ثبت ۱۳۳۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این آرامگاه در دهه ۶۰ درب و ورودی داشت و در کنار آن کتابخانه معروفی به نام خود صائب بود؛ اما در بازسازی سال ۱۳۸۱ درب و نردهها کنار گذاشته و اکنون آرامگاه در پارکی مشرف به مادی برای بازدید عامه قرار دارد و حالا اهل دلان شبها در کنار آرامگاه این شاعر جلسات شعرخوانی برگزار و موسیقی زنده اجرا میکنند.
البته وسعت و بزرگی آرامگاه صائب تبریزی و بازدید از آن همانند آرامگاه شاعران بزرگی همچون سعدی و حافظ نیست و شاید دلیل آن وجود آثار تاریخی بسیار و متعدد در اصفهان است و به نظر میرسد این آرامگاه در ادامه انزوای قبلی مانده و شاید این غربت، سرنوشت صائب است، شاعری که سالها خبری از سنگ مزارش نبود.
چرا آرامگاه صائب تبریزی مخفی بود؟
چند روز مانده بهروز بزرگداشت صائب تبریزی با فرهاد کتیرایی، دکترای جغرافیا و گردشگری، راهی این مقبره شدیم، مقبرهای که همچون صائب و اشعارش، آرامشی عمیق دارد. شاعری که آوازه شعرش تا دروازههای هند نیز رفت؛ اما تا سالها مقبره او در اصفهان مخفی از دید دوستدارانش بود.
فرهاد کتیرایی درباره مختصات جغرافیایی آرامگاه صائب تبریزی گفت: آرامگاه صائب تبریزی در شهرک عباسآباد اصفهان واقع شده که در دوره صفوی و شاهعباس برای تبریزیهای مهاجر به اصفهان پیشبینی شد. این شهرک از شمال به خیابان طالقانی، از جنوب به رودخانه زایندهرود و از غرب به چهارباغ و از شرق به پل مارنان منتهی میشود. آرامگاه صائب درست در وسط شهرک عباسآباد قرار دارد؛ جایی که در واقع میتوان آن را چهارراه شعر موسیقی و ادب اصفهان نامید. خیابان آذر در نزدیکی این آرامگاه به نام «چهارراه آذر بیگدلی» از شعرای دوره صفویه مزین است. خانه استاد کسایی و خانه استاد تاج در این محل واقع است و این منطقه پیوندهای عجیبی با هنر و ادبیات دارد. یکی از خانههای بزرگ منطقه شهرک عباسآباد منزل خود صائب تبریزی، شاعر قرن یازدهم بوده که در محله تبارزه یا تبریزیها بوده است و صائب و پدرش که از تاجران تبریز بودند، در آن میزیستند.
وی در ادامه درباره زندگی شاعرانه صائب ادامه داد: تولد صائب تبریزی در سال هزار قمری است، زمانی که اصفهان پایتخت صفوی شد. او در سال ۱۰۸۰ فوت کرد. در دوره نوجوانی صائب، شعر کالایی گرانبها بود و هرچه گذشت آرامآرام در اواخر دوره صفویه ارزش شعر پایین آمد. اما در دوره شاه سلیمان شعرا مورد بیمهری واقع شدند و دستهدسته به هند رفتند. در واقع در دوره شاهعباس دوم صائب به ملکالشعرایی رسید؛ اما در دوره شاه سلیمان از چشم شاه افتاده و مورد بیمهری واقع شد. وقتی این اتفاق افتاد این شعرا و صائب نیز به هند و هرات و به دربار گورکانیان رفتند زیرا آنها دوستدار شعر بودند و یکبار حتی پدر صائب به دنبال او رفت؛ اما به اصفهان بازنگشت.
کتیرایی عنوان کرد: با حمله افغانها شهر اصفهان دچار هرجومرجی ۷۰ ساله شد و باغ و تکیه دچار فراموشی و افول شد. در دوره بازگشت شعر صائب تبریزی و سبک هندی، این شاعر و اشعارش کمکم از یاد میرود. در دوره فتحعلیشاه قاجار، انجمن مشتاق در اصفهان پا میگیرد و شاعرانی مانند هاتف، مشتاق، شعله و نشاط و آذربیگدلی در آن بودند و شعرای سبک هندی مثل صائب را نقد میکردند و این دوره که تا دوره پهلوی اول ادامه داشت، دوران بازگشت صائب بود.
نحوه پیدا شدن آرامگاه صائب تبریزی
وی درباره نحوه پیدا شدن آرامگاه صائب تبریزی گفت: در دوره پهلوی اول و دهه ۲۰، انجمن ادبی الفت به همت الفت، پسر آقا نجفی معروف شکل میگیرد و عدهای از روشنفکران افرادی مثل الفت و همایی به دنبال قبر صائب گشتند و آرامگاه صائب را یافتند و شاعر از خواب ۲۰۰ ساله بیدار شد. گویا صائب با این شعر که روی سنگ قبر او نوشته شده، پیشبینی کرده که سالهای سال قبرش از نظرها پنهان خواهد بود: هرچند کائنات گدای در تواند / هیچ آفریده نیست نداند سرای تو. در سال ۱۳۴۲ کلنگ ساختمان این آرامگاه به همت استاد همایی زده میشود و در سال ۱۳۴۶ کار به پایان میرسد.
کتیرایی ادامه داد: معماری و نقشه آرامگاه الهامگرفته از معماری دوره صفوی و اثر استاد معارفی بود و خطی از استاد فضایلی هم در آرامگاه موجود است. پسر ذکاالملک فروغی نیز نظراتی درباره معماری آرامگاه داده و مرحوم عباس بهشتیان نیز برای ثبت ملی این بنا کمک کرده است. در دوره پهلوی ۷۰۰ هزار تومان برای احداث این بنای زیبا هزینه میشود و یکهشتم آن را اصفهانیهای علاقهمند به میراث و ادبیات و بقیه آن را انجمن میراث و معارف کمک کردند. خاندان صائب در قبرهای کناری هستند. قبر پسران و احتمالاً برادر او در کنار اوست. روی سنگ مزار صائب تبریزی یک مطلع و یک غزل از خود او به خط محمد صالح خوشنویس دوران صفوی حک شده است. سنگ مزار صائب، نفیس و حالت میانتهی دارد که برای کاشت گل و یا ریختن آب در داخل آن است. اشعار، روی سنگ مرمر یکپارچه یزدی قرار دارند که سنگ مزار قدیمی صائب در وسط آن قرار گرفته است. سنگ مزار قدیمی صائب دونیم شد، اما کتیبه اصلی آن حفظ شده است. اشعار آرامگاه صائب به خط محمدصالح اصفهانی است.
وی درباره روند بازسازی این آرامگاه گفت: این آرامگاه قبلاً و تا دهه ۶۰، درب و نرده داشت و بعدها برداشتند و حوضی نیز شبیه حوض چهلستون در محوطه حیاط صائب وجود دارد. آخرین بازسازی در این بنای تاریخی در سال ۱۳۸۱ بهوسیله شهرداری اصفهان انجام شد. در دوره فعلی شهرداری اصفهان قرار شده اینجا باز مانند دهه ۶۰ محصور و تبدیل به مکانی به نام صائبیه شود، اقدامی که هم برای حفظ آرامگاه و هم برای جذب گردشگران خوب است و قرار است روی آن شیشه هم بگذارند که باعث حفظ این آرامگاه است.
کتیرایی در این بازدید و گشت و گذار در مقبره صائب تبریزی، شعری از او میخواند و پس از تماشای غروب به امید روزی که صائبیه نیز به عظمت و زیبایی سایر آرامگاههای شاعران ایران برسد، مصاحبه را به پایان میبرد و آرامگاه زیبای صائب را ترک میکنیم:
ما در چه شماریم که خورشید جهانتاب
گردن به تماشای تو از صبح کشیدهست
شد عمر و نشد سیر دل ما ز تپیدن
این قطرهٔ خون از سر تیغ که چکیدهست؟
عمری است خبر از دل و دلدار ندارم
با شیشه پریزاد من از دست پریدهست
صائب چه کنی پای طلب آبله فرسود؟
هر کس به مقامی که رسیدهست، رسیدهست
برای دیدن تصاویر آرامگاه صائب کلیک کنید. [4]
الهام شهیدان
منبع: ایبنا