میراث مکتوب- استاد محمدعلی موحد، متولد ۲ خرداد ۱۳۰۲ در تبریز، شاعر، ادیب، عرفان‌پژوه، تاریخ‌نگار، حقوق‌دان و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. او تحصیلات خود را در تبریز آغاز کرد و پس از اخذ دیپلم ادبی در ۱۳۱۹، به دلیل فوت پدر، مسئولیت خانواده را بر عهده گرفت. موحد در ۱۳۲۹ به شرکت نفت آبادان پیوست و پس از خلع ید انگلیسی‌ها، سردبیری روزنامه شرکت نفت را عهده‌دار شد. او با دکتری حقوق خصوصی از دانشگاه تهران، به تدریس حقوق مدنی و نفت در دانشگاه تهران و مشاوره حقوقی در شرکت ملی نفت ایران پرداخت و مدتی معاونت اجرایی اوپک در ژنو را بر عهده داشت.
موحد در کنار فعالیت‌های حقوقی، در عرفان‌پژوهی و ادبیات فارسی نیز برجسته است. اثر برجسته او، تصحیح انتقادی مقالات شمس تبریزی، مرجعی ارزشمند در عرفان‌پژوهی و مولوی‌پژوهی، است که جایزه کتاب سال ۱۳۶۹ را کسب کرد. از دیگر آثار او می‌توان به شرح فصوص‌الحکم ابن عربی (با همکاری صمد موحد)، تصحیح رساله در مناقب خداوندگار، اسطرلاب حق (گزیده فیه ما فیه مولانا)، خواب آشفته نفت و کتاب‌های حقوقی مانند درس‌هایی از داوری‌های نفتی و نفت ما و مسائل حقوقی آن اشاره کرد. موحد با جامعیت علمی در ادبیات، عرفان، تاریخ و حقوق، میراثی ماندگار در فرهنگ ایران برجای گذاشته و در ۱۳۸۶ از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی مورد تقدیر قرار گرفته است. او همچنین جایزه موقوفات دکتر محمود افشار را دریافت کرده است.
مسعود جعفری جزی، پژوهشگر، مترجم، نویسنده و استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی است. او همچنین در فرهنگستان زبان و ادب فارسی فعالیت داشته است. در سالروز یکصد و دو سالگی محمدعلی موحد بر آن شدیم تا درباره جایگاه دکتر موحد در ادبیات فارسی و مولوی‌پژوهی با مسعود جعفری جزی به گفت‌وگو بنشینیم:
فعالیت‌های پژوهشی استاد محمدعلی موحد در حوزه عرفان و مولوی‌پژوهی را چگونه می‌توان دسته‌بندی کرد و هر بخش چه ویژگی‌های شاخصی دارد؟
پژوهش‌های استاد محمدعلی موحد در حوزه عرفان و مولوی‌پژوهی را می‌توان به سه بخش اصلی تقسیم کرد که هر یک نقش مهمی در ارتقای شناخت عرفان پارسی و شخصیت‌های برجسته آن ایفا کرده‌اند:
مولانا و مثنوی معنوی: استاد موحد با تصحیح انتقادی مثنوی معنوی، یکی از دقیق‌ترین و معتبرترین نسخه‌های این اثر سترگ را ارائه کرده‌اند که بارها تجدید چاپ شده و به عنوان مرجعی استاندارد در مطالعات مولوی‌پژوهی شناخته می‌شود. این تصحیح، با تکیه بر نسخه‌های خطی معتبر و بررسی دقیق تفاوت‌های متنی، گامی بزرگ در ارائه متنی پاکیزه و قابل اعتماد از مثنوی برداشته است. همچنین، ایشان در سال‌های اخیر مشغول نگارش شرح دفتر اول مثنوی هستند که با هدف تبیین مفاهیم عمیق عرفانی و ادبی این اثر، راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان فراهم می‌کند. این شرح، با نگاهی تحلیلی و علمی، به فهم بهتر لایه‌های معنایی مثنوی کمک خواهد کرد.
شمس تبریزی و مقالات شمس: استاد موحد برای اولین بار تصحیح انتقادی مقالات شمس تبریزی را انجام دادند که تا پیش از آن، تنها نسخه‌های غیرانتقادی و غیرمعتبر از این اثر در دسترس بود. این تصحیح، با ارائه نسخه‌بدل‌ها، مقدمه‌های علمی و تعلیقات دقیق، مقالات شمس را به عنوان اثری مستقل و ارزشمند در عرفان پارسی معرفی کرد. علاوه بر این، تألیف کتاب‌هایی مانند «شمس تبریزی»، «قصه قصه‌ها» و «باغ سبز»، که به بررسی شخصیت شمس و پیوند عمیق او با مولانا می‌پردازند، نقش مهمی در بازتعریف جایگاه شمس به عنوان عارفی تأثیرگذار داشته است.
ابن عربی و فصوص‌الحکم: استاد موحد، با همکاری مرحوم صمد موحد، گزیده‌ای از فصوص‌الحکم ابن عربی را به فارسی امروزی ترجمه کرده و با تحلیل‌های مختصر همراه ساخته‌اند. این اثر، که یکی از دشوارترین متون عرفان نظری است، پیش‌تر در محافل خاص و با شرح‌های تخصصی مطالعه می‌شد. ترجمه استاد موحد این متن را برای مخاطبان عام قابل فهم کرده و با ارائه تفسیری روان، ابن عربی را از دایره خواص به جامعه گسترده‌تری از خوانندگان معرفی کرده است. این کار، به ویژه به دلیل زبان روشن و تحلیل‌های دقیق، بارها تجدید چاپ شده و به شناخت بهتر عرفان ابن عربی کمک کرده است.
هر یک از این بخش‌ها، با ویژگی‌هایی چون دقت علمی، استفاده از منابع معتبر و زبانی روان و قابل فهم، به غنای مطالعات عرفانی در ایران و جهان افزوده‌اند.
چرا تصحیح انتقادی مقالات شمس تبریزی توسط استاد موحد نقطه عطفی در مطالعات شمس‌شناسی محسوب می‌شود؟
تا پیش از کار استاد محمدعلی موحد، مقالات شمس تبریزی تنها در قالب چاپ غیرانتقادی احمد خوشنویس در دسترس بود که به دلیل فقدان دقت علمی و نبود نسخه‌بدل‌ها، اعتبار چندانی نداشت. بسیاری از پژوهشگران و حتی عامه مردم، شمس تبریزی را شخصیتی افسانه‌ای یا حتی ساخته ذهن مولانا می‌دانستند و برخی او را صرفاً درویشی کم‌اهمیت تلقی می‌کردند. استاد موحد با تصحیح انتقادی مقالات شمس، که شامل بررسی دقیق نسخه‌های خطی، ارائه نسخه‌بدل‌ها، نگارش مقدمه‌های جامع و افزودن تعلیقات علمی بود، این اثر را به متنی معتبر و قابل استناد تبدیل کردند.
این تصحیح، چهره‌ای نو از شمس تبریزی به عنوان عارفی بزرگ و صاحب اندیشه‌ای عمیق ارائه داد و جایگاه او را در عرفان پارسی تثبیت کرد. استاد موحد به این کار اکتفا نکردند و با تألیف کتاب «شمس تبریزی»، که چندین بار تجدید چاپ شده، به تحلیل شخصیت و زندگی شمس پرداخت. همچنین، در آثاری مانند «قصه قصه‌ها» و «باغ سبز» به بررسی پیوند عمیق شمس و مولانا و تأثیرات متقابل این دو شخصیت بر یکدیگر پرداختند. این تلاش‌ها نه تنها شمس را از هاله افسانه‌ای خارج کرد، بلکه او را به عنوان یکی از تأثیرگذارترین عارفان پارسی‌گو معرفی نمود. این تحول، به‌ویژه در نشان‌دادن تأثیر شمس بر تحول فکری و عرفانی مولانا، نقطه عطفی در مطالعات شمس‌شناسی و مولوی‌پژوهی ایجاد کرد.
تصحیح انتقادی مثنوی معنوی توسط استاد موحد چه تحولی در مطالعات درباره مولانا ایجاد کرده و چرا این کار اهمیت دارد؟
مثنوی معنوی، به عنوان یکی از شاهکارهای ادب پارسی و عرفان اسلامی، پیش از کار استاد موحد، عمدتاً بر اساس تصحیح رینولد نیکلسون، مستشرق برجسته انگلیسی در اوایل قرن بیستم، مطالعه می‌شد. سایر نسخه‌های موجود، که عمدتاً از روی چاپ‌های قدیمی و غیرعلمی تهیه شده بودند، فاقد دقت کافی بودند و گاه با خطاها و تحریفات متنی همراه بودند. استاد موحد با تصحیح انتقادی مثنوی، که مبتنی بر بررسی دقیق نسخه‌های خطی و مقایسه آن‌ها بود، متنی پاکیزه و معتبر ارائه کردند که به گفته برخی منتقدان، به عنوان “نسخه ناسخه مثنوی” شناخته می‌شود.
این تصحیح، که چندین بار تجدید چاپ شده، به دلیل دقت علمی و جامعیت، بسیاری از نسخه‌های پیشین را از اعتبار ساقط کرد و به استانداردی جدید در مطالعات مثنوی تبدیل شد. علاوه بر این، استاد موحد در حال تدوین شرح دفتر اول مثنوی هستند که با هدف تبیین مفاهیم عرفانی، ادبی و فلسفی این اثر، به خوانندگان و پژوهشگران کمک می‌کند تا به لایه‌های عمیق‌تر مثنوی دسترسی پیدا کنند. این شرح، که انتظار می‌رود به زودی منتشر شود، به عنوان کلید فهمی برای مثنوی عمل خواهد کرد و راهگشای درک بهتر این اثر سترگ خواهد بود. این تلاش‌ها، با ارائه متنی دقیق و تفسیری عمیق، تحولی بزرگ در مطالعات مولانا ایجاد کرده و به پژوهشگران و علاقه‌مندان امکان داده است تا با اطمینان بیشتری به مطالعه مثنوی بپردازند.
ترجمه گزیده فصوص‌الحکم ابن عربی توسط استاد موحد چه ویژگی‌هایی دارد و چگونه به شناخت بهتر عرفان ابن عربی کمک کرده است؟
فصوص‌الحکم ابن عربی یکی از پیچیده‌ترین و عمیق‌ترین متون عرفان نظری است که به دلیل زبان دشوار و مفاهیم انتزاعی، معمولاً در محافل خاص عرفانی و با شرح‌های تخصصی مطالعه می‌شد. این اثر، که به زبان عربی نگاشته شده، در حلقه‌های عرفانی خاص، به‌ویژه میان پیروان مکتب وحدت وجود، جایگاه ویژه‌ای داشته است. استاد محمدعلی موحد، با همکاری مرحوم صمد موحد، گزیده‌ای از این اثر را به فارسی امروزی ترجمه کرده و با تحلیل‌های مختصر و روشن همراه ساخته‌اند.
این ترجمه، با زبانی روان و قابل فهم، مفاهیم پیچیده عرفانی ابن عربی را برای مخاطبان عام قابل دسترس کرده و این اثر را از انحصار محافل تخصصی خارج کرده است. تحلیل‌های مختصر استاد موحد، که همراه با ترجمه ارائه شده‌اند، به تبیین مفاهیم دشوار فصوص‌الحکم کمک کرده و خوانندگان را در درک بهتر عرفان نظری ابن عربی یاری می‌رساند. این کار، که بارها تجدید چاپ شده، نه تنها به شناخت بهتر ابن عربی در میان خوانندگان پارسی‌زبان کمک کرده، بلکه تفاوت‌های عرفان او با عرفان شاعرانه مولانا و عطار را نیز روشن ساخته است. این تلاش، با ارائه تصویری روشن‌تر از ابن عربی، به غنای مطالعات عرفانی در ایران افزوده است.
ویژگی‌های روش‌شناختی پژوهش‌های استاد موحد در حوزه عرفان چیست و چگونه این روش‌ها به مطالعات عرفانی اعتبار بخشیده‌اند؟
روش‌شناسی پژوهشی استاد محمدعلی موحد در حوزه عرفان، ترکیبی از دقت علمی، نگاه انتقادی و زبانی روشن و قابل فهم است. ایشان در پژوهش‌های خود از منابع تاریخی و نسخه‌های خطی معتبر استفاده کرده و با سنجش دقیق این منابع، از هرگونه افسانه‌پردازی یا شیفتگی غیرمستند پرهیز کرده‌اند. این رویکرد علمی، که مبتنی بر بررسی انتقادی متون و غربال‌گری منابع است، به آثار ایشان اعتباری آکادمیک بخشیده است.
در عین حال، زبان روان و روشن ایشان باعث شده که این پژوهش‌ها نه تنها برای پژوهشگران، بلکه برای مخاطبان عام نیز جذاب و قابل فهم باشد. استاد موحد همچنین با نگاهی چندجانبه، به بررسی زمینه‌های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی دوران مولانا و شمس پرداخته‌اند. برای مثال، ایشان با معرفی مفهوم “ادبیات مهاجرت”، به تأثیر مهاجرت مولانا از بلخ به قونیه و شکل‌گیری ادبیات عرفانی در آناتولی پرداخته‌اند. این نگاه چندبعدی، که شامل تحلیل‌های تاریخی و اجتماعی است، به درک عمیق‌تر شخصیت‌ها و آثار عرفانی کمک کرده و مطالعات عرفانی را از رویکردهای صرفاً احساسی یا شاعرانه به سوی تحقیقی علمی و دقیق هدایت کرده است.
کارهای استاد موحد چه تأثیری بر نسل‌های بعدی پژوهشگران و مطالعات مولوی‌پژوهی و شمس‌شناسی گذاشته است؟
پژوهش‌های استاد محمدعلی موحد، به‌ویژه در حوزه مولوی‌پژوهی و شمس‌شناسی، تحولی عظیم در این زمینه‌ها ایجاد کرده و الهام‌بخش نسل جدیدی از پژوهشگران و نویسندگان بوده است. روش علمی و دقیق ایشان، که مبتنی بر تحقیق مستند و پرهیز از شیفتگی غیرمنطقی است، به عنوان الگویی برای مطالعات عرفانی شناخته می‌شود. این رویکرد، که گاهی به “مکتب موحد” تعبیر می‌شود، به پژوهشگران جوان نشان داده که چگونه می‌توان با حفظ دقت آکادمیک، آثار عرفانی را به زبانی جذاب و قابل فهم ارائه کرد.
علاوه بر این، آثار استاد موحد، به‌ویژه تصحیح مقالات شمس و مثنوی، به جهانی‌شدن شناخت مولانا و شمس کمک کرده است. ارتباط ایشان با محافل علمی بین‌المللی، از جمله دانشگاه‌های ترکیه و همکاری با مستشرقانی مانند آرتور آربری و ولادیمیر مینورسکی، باعث شده که آثارشان در محافل ایران‌شناسی و عرفان‌پژوهی جهانی مورد توجه قرار گیرد. این تأثیر، به‌ویژه در میان پژوهشگران جوان و اهل قلم، به شکل‌گیری نگاهی تازه به عرفان پارسی منجر شده و زمینه‌ساز ادامه این مسیر در آینده شده است.
مرضیه نگهبان مروی
منبع: ایبنا