- مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب - https://mirasmaktoob.com -

معرفی تعدادی از نسخه‌های برلین

میراث مکتوب – از توفیقات نویسنده این سطور در طیّ سالهای گذشته این بود که توانستم تعداد قابل توجهی از نسخه‌های عربی و بعضاً فارسی کتابخانه دولتی برلین را از نزدیک مورد مطالعه قرار دهم و برخی از مجموعه‌های آن همچون مجموعه گلازر را به طور کامل ببینم و یادداشت‌برداری کنم. در طی مقالاتی که پس از این خواهد آمد بخشی از این نسخه ها را بسیار مختصر معرفی خواهم کرد و متذکر برخی فوائد آنها خواهم شد.

۱- ش ۲۰۳۶ از نسخه های فهرست نشده: نسخه متأخری از دیوان متنبی. نسخه یمنی است.
۲- ش ۴۲۵۲ شرقی، از نسخه های فهرست نشده: نسخه ای از شاهنامه است.
۳- ش ۲۰۳۳ از نسخه های فهرست نشده: جلد اول روح الروح فیما حدث بعد المائه التاسعه من الفتن والفتوح. متأخر.
۴- ش ۲۰۳۹ از نسخه های فهرست نشده: کتاب الإرشاد إلی نجاه العباد. تألیف الفقیه العالم الزاهد العابد علم الأعلام وزین الأنام فخر الدین جوهره العلماء العاملین عبد الله بن زید رحمه الله ونفع به آمین.
نسخ لمالکه الفقیه النبیه الفاضل الکامل محمد بن أحمد الربیعی حفظه الله
والحمد لله علی آلائه الباطنه والظاهره وصلواته علی سیدنا محمد وعترته الطاهره
گواهی های متعدد تملک بر روی نسخه آمده است.
۲۳۸ ب: …ثمّ فرغت من هذا التصنیف یوم الجمعه آخر جمعه من ربیع الآخر من شهور سنه اثنتین وثلثین وستمائه والحمد لله وصلی الله علی محمد وآله وسلّم …
فرغت من نسخ هذه النسخه المبارکه ضحوه یوم الأحد وهو الیوم التاسع من شهر شوال من شهور سنه خمس عشره وتسعمائه (البته در نسخه ت را به گونه ای حذف کرده اند تا س نشان داده شود و لذا به نظر سبعمائه بیاید) سنه من هجره رسول الله صلی الله علیه وعلی آله وسلم تسلیماً کثیراً صلوه و تسلیم دائمان أبد الآبدین ودهر الداهرین بید العبد الفقیر إلی کرم الملیک الغنی القدیر وعفوه المرجوّ من کلّ صغیر وکبیر علی بن داود الخیی (الحیی) وفقه الله لحسن الخاتمه وغفر له ولوالدیه وأولاده وأوداده فی الله من جمیع المؤمنین والمؤمنات الأحیاء والأموات وهو یسأل من قرأ فیه واطلع علیه الدعاء بالخاتمه الحسنه المرضیه وذلک بأمر الفقیه الأوحد الأمجد محمد بن أحمد الربیعی نسباً الزیدی مذهباً شکر الله سعیه ووفق الجمیع لما یرضیه آمین آمین آمین وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الأکرمین والحمد لله علی کلّ حال من الأحوال والصلوه والسلام علی محمد وآله خیر آل.
این کتاب تألیف عبد الله بن زید العنسی، عالم معروف زیدی یمن است در نیمه سده هفتم قمری که به چاپ هم رسیده.
۵- ش ۲۰۳۵ از نسخه های فهرست نشده: کتابی فارسی در تاریخ و سیر معلوم نشد چیست اما نویسنده از نوادگان مؤلف شرح تهذیب الأحکام است و شیعی و البته کتاب مهمی نیست.
۶- ش ۲۰۳۴ از نسخه های فهرست نشده: الشموس والأقمار. نسخه ای است کم و بیش متأخر.
۷- ش ۲۰۳۰ از نسخه های فهرست نشده: الجزء الأول من الکشّاف عن حقائق التنزیل// تألیف الشیخ الإمام العلّامه جار الله فخر خوارزم أبی القاسم محمود بن عمر الزمخشری النحوی اللغوی رحمه الله علیه.
در برگ ۱۸۵ الف: کمل الجزء الأول والحمد لله وسلام علی عباده الذین اصطفی فی شهر المحرّم الذی هو أول شهور سنه سبع وسبعمائه سنه للهجره النبویه سلام الله علی صاحبها وصلواته وتحیاته وبرکاته غفر الله لکاتبه ومالکه ووالدیهما والمسلمین والحمد لله وصلّی الله علی محمد وآله وسلّم وکرّم.
۸- ش ۲۰۳۱ از نسخه های فهرست نشده: دیوان أبی فراس و تعدادی دیگر از کتابهای ادبی و تاریخی نه چندان مهم. نسخه یمنی
۹- ش ۲۰۲۹ از نسخه های فهرست نشده: کشف الأنوار ترجمه کهن از کتاب الأنوار لأعمال الأبرار از یوسف اردبیلی در فقه شافعی. ج اول در ۲۷۳ برگ.
۱۰- ش ۲۰۲۸ از نسخه های فهرست نشده: جلد دوم دعائم الاسلام قاضی نعمان که آغاز و انجام آن اندکی نو نویس است اما نسخه بسیار کهنه به نظر می رسد شاید از سده ششم قمری. این نسخه بسیار ارزشمند است و باید آن را از کهنترین نسخه های اسماعیلی دانست.
۱۱- ش ۳۷۷۹ از نسخه های فهرست نشده: کتاب شفاء الفؤاد من بانت سعاد. و کتاب فقه اللغه ثعالبی و تفسیر غریب القرآن ابن عزیز السجستانی؛ این یکی کتابت “ربیع الأول دواخل ثمان سنه أربع وخمسین وستمائه”. این نسخه و نسخه های دیگر در این مجموعه در اصل کنار هم نبوده بلکه بعداً در کنار هم قرار گرفته است. در پایان مجموعه، نسخه بسیار کهنه ای است ظاهرا از همان اواخر سده ششم و شبیه به نسخه های یمنی و زیدی عصر ابن الولید القرشی و منصور بالله و با همان سبک مشتمل بر شعر و نیز دیوان خنساء و گویا غیر آن. نسخه یمنی است. شامل مطالب دیگر هم هست و به هر حال ارزشمند است.
۱۲- ش ۳۷۶۲ از نسخه های فهرست نشده: شرح أصول الخمسه از مانکدیم معتزلی زیدی. نسخه کهنه: کتاب شرح الأصول الخمسه لقاضی القضاه عبد الجبّار بن أحمد رضی الله عنه علّق عن السید الإمام قوام الدین مانکدیم أحمد بن أبی هاشم الحسنی ششدیو رضی الله عنه
باید نسخه سده هشتم باشد. خیلی شبیه است به نسخه آکادمی لینچی رم از همین کتاب که آن را هم دیده ام و عکسش را در اختیار دارم.
۱۳- ش ۳۷۶۱ از نسخه های فهرست نشده: جلد اول دعائم الاسلام متأخر است.
۱۴- ش ۳۷۶۰ از نسخه های فهرست نشده: نسخه مذهّب از دیوان بسحاق طعمه
۱۵- ش ۳۷۶۸ از نسخه های فهرست نشده: الرساله الموسومه بجلاء العقول وزبده المحصول. متن معروف اسماعیلی از داعی ابن الولید. نسخه متأخر
۱۶- ش ۳۷۶۷ از نسخه های فهرست نشده: دیوان علی بن المقرّب النعمانی
۱۷-ش ۳۷۶۶ از نسخه های فهرست نشده: المنتخبه فی الفقه تألیف قاضی نعمان. قصیده است؛ نیز: القصیده المنتخبه در ۲۲۶ برگ
۱۸- ش ۳۷۷۱ از نسخه های فهرست نشده: دیوان ابو عبد الله محمد جمال الدین الفارقی المصری، ابن نباته. و بعد از آن دیوان الأدیب أبی الحسن علی بن محمد التهامی کتابت ۱۰۵۲ نسخه هر دو یمنی است.
۱۹- ش ۳۷۶۹ از نسخه های فهرست نشده: دیوان شریف رضی. نسخه یمنی متأخر.
۲۰- ش ۳۷۷۴ از نسخه های فهرست نشده: انوار سهیلی
۲۱- ش ۳۷۷۲ از نسخه های فهرست نشده: نسخه ای از کلیات سعدی. نسخه ای پاکیزه.
۲۲- ش ۳۷۷۳ از نسخه های فهرست نشده: خسرو و شیرین
۲۳- ش ۳۷۷۵ از نسخه های فهرست نشده: المجلد الأول من کتاب الحواشی یشتمل علی مسائل سأل عنها مشائخ الهند وجواباتها من سادات الیمن. کتابت ۱۳۱۵ . “کانت کتابه هذه النسخه فی مدینه سوره فی جزیره الهند فی الهجره البرهانیه … فی وقت سیدنا ومولانا أبی الطیب محمد برهان الدین”. اثر بسیار ارزشمند و سند مهمی است که باید مورد مطالعه اسماعیلی پژوهان قرار گیرد.
۲۴- ش ۳۷۷۷ از نسخه های فهرست نشده: “کتاب التحریر تألیف السید الإمام الناطق بالحقّ أبی طالب یحیی بن الحسین بن هارون بن أبی عیسی بن علی بن الحسین بن محمد بن هارون بن محمد البطحاوی بن القاسم بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه وعلی آبائه الطاهرین السلام والرحمه والرضوان”. گواهی های متعدد تملک بر روی نسخه هست.
۲۱۴ الف: وکان الفراغ من نساخه هذا المجلد ضحوه نهار الإثنین وهو التاسع عشر من شهر ربیع الآخر سنه ثمان وسبعین وستمائه هجریه علی ید الفقیر إلی الله الراجی لعفو الله موسی بن عبد الله بن موسی النساخ بمدینه صعده غفر الله له ولوالدیه ورزقه التوفیق والثبات وحسن الخاتمه ومن دعا له بذلک وقال آمین آمین وصلّی الله علی محمد الأمین وآله الأکرمین.
از التحریر ابو طالب هارونی که در فقه هادوی است و به چاپ هم رسیده نسخه های بسیاری موجود است و از آن جمله دست کم ده پانزده نسخه کهنه همانند این نسخه.

۲۵- ش ۳۷۷۸ از نسخه های فهرست نشده: نسخه ای از مجلد ششم شرح التحریر تألیف قاضی زید بن محمد الکلاری که در فقه هادوی است و اثری است بی نهایت ارزشمند در فقه زیدی:
الجزء السادس من ثمانیه أجزاء //
من کتاب الجامع فی الشرح //
تألیف القاضی الأجل زید بن محمد أیّده الله تعالی//
نسخ لخزانه الشیخ الأجل الأعزّ الأمجد //
مجد الدین خاصّه أمیر المؤمنین أحمد بن محمد المتمیز//
أجزل الله ثوابه وجعل الجنّه مصیره ومآبه//
از کتاب الإجارات آغاز می شود.
در ۲۷۰ الف: تمّ الجزء السادس بمنّ الله وعونه وصلواته علی محمد وآله وذلک بقریه مسلت فی شهر جمادی الأخری سنه خمس وخمسین وستمائه ویتلوه فی الجزء السابع إن شاء الله قال باب الولاء أعاننا الله علی تمامه.
نسخ لخزانه الشیخ الأجل الأعزّ الأمجد ربّ (؟) الوزاره تاج الرؤساء مجد الدین خاصه أمیر المؤمنین أحمد بن محمد المتمیز أعلی الله فی الدارین درجته.
از این کتاب نسخه های کهنه بسیاری موجود است و هنوز به چاپ نرسیده. کتاب در ۸ مجلد است.

حسن انصاری

منبع: حلقه کاتبان [1]

[2]
[3]