میراث مکتوب- ابوعلی محمّد بن علی بن حسین بن عبدالله بغدادی (بیضاوی شیرازی)، نامی به «ابن مُقله» از بزرگ‌ترین خوشنویسان ایرانی سدۀ سوم و چهارم قمری است. پدرش از مردم بیضای فارس بود، امّا خود او در بغداد به سال ۲۷۲ ق تولّد یافت. پدرش نیز خوشنویس بود و به شیوۀ کوفی می‌نوشت. ابن مقله را بنیان‌گذار خطوط چندی ازجمله خطّ ثلث و نسخ می‌شمارند. ابن مقله به‌غیراز خوشنویسی، در علوم دیگر مانند: فقه، تفسیر، قرائت قرآن، ترسّل و انشاء نیز سرآمد روزگار خود بود. وی را یکی از دانشمندان و سخنوران برجسته می‌شمارند. ابن مقله از جوانی به کارهای دیوانی و دولتی روی آورد و حتّی در دربار چهارخلیفه به مقام وزارت دولت مقتدر عبّاسی رسید. چندین بار به زندان افتاد. او که گرایشی شیعی داشت، همواره در هر مسندی که بود در اندیشۀ رشد و شکوفایی جایگاه ایران و ایرانیان بود. مجموع اقدامات وی به شهادتش در زندان خلیفه الراضی بغداد در سال ۳۲۸ ق انجامید.
ابن ندیم نوشته است که ابن مقله و برادرش به شیوه خطّ پدر خود می‌نوشتند. وی افزوده است گروهی از خانواده و فرزندان آن‌ها هم به خوشنویسی مشغول بودند، امّا به پایه آن دو برادر نمی‌رسیدند. (رفیعی، ص ۶۸۴)
دربارۀ ابداع ابن مقله نوشته‌اند: «دشواری خطّ کوفی در نگارش موجب شد تا خطّی را وضع کند که آسان‌تر به قرائت آید و زیباتر به نگارش. پس نگارش خط را بر دایره و سطح نهاد و از خطّ کوفی، خطّی احداث کرد که محقّق نامید و از خطّ محقّق، خطّ ریحان ایجاد کرد و به آموزش آن پرداخت و سپس با افزودن بر دور، خطّ ثلث از تراوش بنان سحر آمیزش به ظهور رسید که این خط، زینت‌بخش اماکن اسلامی شد. خطّی باقدرت ظواهر بسیار و آخر با ایجاد قلم نسخ، ناسخ اقلام آشفتۀ کتابت گردید و خط را به پایه‌ای رسانید که مظهر بیان همۀ اندیشه‌های اندیشمندان و تمامی هنرمندان شد.»(سرمدی، ص ۲۶) مشهور است که وی خطوط محقّق، ریحان، ثلث ریحان، توقیع، رقاع و نسخ را بنیان نهاده است. (رفیعی، ص ۶۸۵)
نیز دربارۀ او آمده است «ابن مقله ۱۲ قاعده بر زیبایی خط معین کرد که عبارت‌اند از: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوّت، سطح، دور، صعود مجاز، نزول مجاز، اصول، صفا و شان.» (رفیعی، همان‌جا) برخی برقراری قوانین خط و به میزان درآوردن آن را به میزان علم هندسه با کمک برادر بزرگش ابوعبدالله می‌دانند. ابن مقله در دوران وزارت خود دستور داد تا قرآن را به خطّ نسخ و سرسوره های آن را با خط‌های ریحان، محقق، کوفی و معقلی بنویسند. (رامین، ص۷۰۹)
از ابن مقله دو مرقّع به خطّ ثلث رقاع در موزۀ کاخ گلستان، یک جزء قرآن، محفوظ در کتابخانۀ خدیوی مصر و مقدار زیادی اشعار و آثاری با نام «رساله فی علم الخطّ والقلم»، «رساله فی میزان الخط»، «اصناف الکتاب» و «مقدمه فی الخط» برجای‌مانده است. گویند نگارش سه نسخه هم از قرآن مجید بدو منسوب است. دربارۀ هنر و زیبای و استحکام خطّ او سخنوران بسیاری اشعاری در ستایش او دارند.
کتاب‌نامه
حاج سید جوادی، کمال: اثر آفرینان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷، ج ۱.
رامین، علی و دیگران: دانشنامۀ دانش‌گستر، تهران: دانش‌گستر، ۱۳۸۹، ج ۱.
رفیعی، علی: «ابن مقله» در کتاب دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی،۱۳۷۰، ج ۴.
سرمدی، عبّاس: دانشنامۀ هنرمندان ایران و جهان اسلام، تهران: هیرمند،۱۳۸۰.
حسین مسرّت
منبع: روزنامه اطلاعات ، پیوست فرهنگی