میراث مکتوب – فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی (جلد ۴۹)، تألیف سید جعفر اشکوری
تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۱، ۲۷۸ص، وزیری.
تردیدی نیست که با انتشار یک فهرست برای نسخه‌های خطی یک کتابخانه یا مجموعه‌ای، ضمن اینکه به لحاظ مواد پژوهش و تحقیق، سرچشمه‌ای از دانش و زمینه‌ها و افق‌ها و بسترهای جدید مطالعاتی بر روی دانش‌پژوهان ایجاد می‌گردد، به لحاظ معنوی هم برقع از روی آثار غبارگرفتهٔ ده‌ها، بلکه صدها اندیشمند فرهیخته، برگرفته می‌شود؛ چه بسیار شخصیت‌های علمی برجسته که نام و نشانی از آنها در تاریخ برجای نمانده، جز همین آثاری که دست تقدیر آنها را به سلامت به دست ما رسانده است؛ به نظر می‌رسد کاری که فهرست نگار می کند، بی شباهت به کار امیرالمؤمنین علیه السلام در حفر پر زحمتِ چاهی و رسیدن به آب و وقف آن بر مسلمین نیست؛ خدمتی که یک فهرست نگار به جامعه پژوهش می کند، حقیقتاً از جنس دیگری است.
به راستی هر میزان درباره جایگاه و ارزش حرفه فهرست نگاری نسخ خطی ـ که به حق مادر پژوهش ها لقب گرفته است ـ سخن گفته شود، بی شک و شبهه کم گفته شده است. به قول استاد دکتر جعفریان: «ما باید فهرست‌‌خوانی را میان پژوهشگران جا بیندازیم، ما باید کاری کنیم، تمامی پژوهشگران در همه رشته‌ها، با انتشار یک فهرست برای نسخ خطی، حتماً دقایقی آن را به دست گیرند ولو به صورت تورّق اطلاعات آنها را ببینند …». حقیقتاً کلام نغر و درستی است، چرا که نسخه خطی، یک مؤلفه‌ای میان رشته‌ای است و مطالعه این آثار برای کسانی که در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی و انسانی، به خصوص در مطالعات تاریخی تحقیق می کنند، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. بی شبهه، بسیاری از حلقه های مفقوده تاریخی، حوزه‌های مطالعاتی نو، موضوعات جدید، نایافته‌ها ناگفته‌ها، تازه‌ها و همه و همه از دل همین آثار بیرون می‌آید.
در ادامه سلسله فهرست‌های نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی که اخیراً منتشر گردیده است، فهرست جلد چهل و نهم آن کتابخانه عامره است که از سوی دانشمند گرانمایه و محقق پرتلاش، جناب آقای سید جعفر حسینی اشکوری نگارش یافته است. بنای راقم بر معرفی و نقد و بررسی این فهرست نیست، بلکه صرفاً عرض یک خسته نباشید به ایشان و تبریک انتشار این اثر ارزنده و یادآوری چند نکته است.
کسانی که با جایگاه خطیر این نوع آثار آشنا هستند، به خوبی میدانند، فهرست‌نگاری نسخ خطی، یک فرایند نسبتاً پیچیده و دشوار است؛ فهرست‌نگاری نسخ خطی، در جای خود گفته شده است که پیش‌نیازهای فراوانی را، بخصوص در زمینه علوم اسلامی و عربیت نیازمند است و اصولاً ارزش هر فهرستی به میزان آشنایی مفهرس به همین پیش نیازهاست. به هر تقدیر فرایند شناسایی نام اثر، نام پدیدآور، استخراج مؤلفه‌های دیگر و اتقان و اطمینان آن ها بر اساس منابع کتاب‌شناختی، خوانشِ پرمشقّتِ برافزوده‌ها و یادداشت‌های پشت‌نسخه‌ای و دیگر ویژگی‌های نسخه‌شناختی و ثبت آنها در فهرست و خلاصه روند نگارش یک جلد فهرست با خون دل‌هایی همراه است و تنها کسانی که دستی بر آتش دارند و این حوزه را تجربه و لمس کرده‌اند میدانند یک فهرست‌نگار، در نگارش یک فهرست با چه مشکلاتی پنجه نرم می کند.
همانطور که اشاره گردید، غرض از نگارش این یادداشت کوتاه، نه معرفی فهرست، بلکه بیشتر توجه دادن پژوهشگران به این نکته است که صرف نظر از آثاری که بین الدفتین معرفی می‌شوند و طبیعتاً ساختار اصلی هر فهرستی را تشکیل می‌دهند؛ هر چند آثار منحصر بفرد و تازه‌یاب نیز می‌توان در میان آثار معرفی شده یافت، مانند همین نسخه خاطرات برهان‌السلطنه دارایی متخلص به برهان، از احفاد عبدالله میرزا دارا (پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار) که تردیدی نیست گنجینه‌ای ارزشمند و منحصر بفرد از تاریخ شهر زنجان در سال‌های ۱۳۲۴-۱۳۲۵ شمسی (زمان حکومت پیشه‌وری در آذربایجان) است؛ اما در کنار اینها، نکاتی نغز در موضوعاتِ دینی، علمی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی، طبیعی، ادبی، اخلاقی، پزشکی، تراجم و … کاملاً منحصر بفرد و گاه بسیار مهم و نفیس نیز دیده می‌شوند که در صفحاتِ آغازین و میانی و انجامین نسخه‌ها نگاشته شده است؛ داده‌هایی که به یادداشت‌های پشت نسخه‌ای یا برافزوده‌ها شهرت دارند.از آنجایی که بر پایه یک سنت دیرین بین مالکان نسخ، یادداشت نویسی بر پشت نسخه‌ها، بر ثبت داده‌های مهم و ارزشمند استوار بوده است، بر این اساس بر پژوهشگران جوان بایسته است، در قالب‌های فردی یا جمعی، یادداشت‌های ثبت شده بر روی جلد، حاشیه، هامش، صفحاتِ آغازین، میانی و انجامین نسخه‌های خطی در ایران یا دیگر کشورها را با استفاده از فهرست‌های موجود و داده‌های آنها در بخش نسخه‌شناسی را در یک بانک داده‌ها ثبت و تا با آنالیز و تجزیه، این داده‌های پراکنده ولی ارزشمند و نفیس را، به نحوی علمی و روش‌شناسانه وارد چرخه پژوهش کنند.
خوشبختانه با اینکه در این اثر ۴۰۰ نسخه خطی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و کردی، مشتمل بر شماره‌های ۱۷۷۱۰-۱۸۱۰۰ به صورت توصیفی معرّفی شده‌اند و طبیعتاً بایستی در مجال و فرصت دیگری به نقد و بررسی این اثر پرداخته شود، اما راقم در لحظاتی که توفیق داشتم این اثر ارزنده را تورقی اجمالی نمایم، متفطّن همین جنبه توجه درخور تقدیر مفهرس گرانمایه در ثبتِ دقیق داده‌ها و یادداشت‌های پشت نسخه‌ای بودم، نکته ارزنده‌ای که به گمان راقم در امر خطیر فهرست‌نگاری کمتر مورد توجه فهرست‌نگاران عزیز قرار می‌گیرد.
با اینکه راقم در این نوشتار کوتاه، بنایی بر معرفی یا احیاناً نقد فهرست حاضر ندارد، اما شاید ذکر یک نکته به صورت عمومی، آن هم به بهانه انتشار این فهرست، خالی از لطف نباشد. آن اینکه،حال که فهرست‌نگاران عزیز، پس از ماه‌ها تلاش طاقت فرسا، مقدمه‌ای برای کارستان خویش می‌نویسند، از آنجا که بر پایه سنت دیرین نگارش، مقدمه اثر، بایستی آئینه‌ای از انعکاس نتایج بدست آمده از جای جای اثر باشد و در واقع مهمترین بخش اثر به شمار می‌رود،چقدر خوب و مغتنم است، عزیزان چکیده‌ای از محتوای اثر را در مقدمه خویش بیاورند، برای نمونه درباره تعداد عناوین، تعداد پدیدآوران و موضوعات یا درباره تاریخ نسخه‌ها، یا مجموعه‌ای که فهرست کرده‌اند، متعلق به چه فرد یا خاندانی بوده است، یا اینکه تعداد نسخه‌های عربی، فارسی، ترکی و کردی و یا لیستی از آثاری که شایسته تصحیح است یا احیاناً نکته‌هایی درباره آنها، یا اشاره به نسخه‌های کهن، یا داده‌ها و تازه‌هایی که به نظر منحصر بفرد هستند یا آثاری که علی رغم تلاش فهرست‌نگار، همچنان مجهول مانده، برای تشویق نسل جوان ذکر شود تا برای شناسایی آثار تلاش نمایند و …. ثبت نمایند؛ حتی به گمان راقم، اگر برای فهرست‌نگاران گرامی مقدور باشد، ذکر آمارها، نمودارها و یا تحلیل‌های آماری و امثالهم اینها کارهای ارزشمندی هستند که شاید بتوانند گوشه‌ای از زحماتِ عزیزان را نشان دهند و بدون تردید در علمیت بخشی به اثر تأثیر بسزایی خواهد داشت. به هر تقدیر دوره ما به عصر اطلاع رسانی و سرعت اطلاعات شهرت دارد و به زعم راقم، اگر مفهرسان عزیز، یک هفته هم برای مقدمه این نوع آثار، در آنالیز داده‌های اثر خود، فرصتی کنار بگذارند، جایی دوری نرفته است و این تحلیل داده‌ها، بدون تردید در روان سازی دستیابی پژوهشگران جوان، که چندان با این نوع آثار آشنایی عمیق ندارند، پرتأثیر خواهد بود، ان‌شاءالله.
برای فهرست‌نگار محترم، جناب آقای سید جعفر اشکوری ـ که با پژوهش‌های ارزشمند خویش در حوزه تراثی، بر گردن تمامی پژوهشگران متون کهن، حقی تام دارندـ ضمن تبریک انتشار این اثر، بهترین‌ها را برایشان آرزو می‌کنیم.
تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۱، ۲۷۸ص، وزیری.
تردیدی نیست که با انتشار یک فهرست برای نسخه‌های خطی یک کتابخانه یا مجموعه‌ای، ضمن اینکه به لحاظ مواد پژوهش و تحقیق، سرچشمه‌ای از دانش و زمینه‌ها و افق‌ها و بسترهای جدید مطالعاتی بر روی دانش‌پژوهان ایجاد می‌گردد، به لحاظ معنوی هم برقع از روی آثار غبارگرفتهٔ ده‌ها، بلکه صدها اندیشمند فرهیخته، برگرفته می‌شود؛ چه بسیار شخصیت‌های علمی برجسته که نام و نشانی از آنها در تاریخ برجای نمانده، جز همین آثاری که دست تقدیر آنها را به سلامت به دست ما رسانده است؛ به نظر می‌رسد کاری که فهرست نگار می کند، بی شباهت به کار امیرالمؤمنین علیه السلام در حفر پر زحمتِ چاهی و رسیدن به آب و وقف آن بر مسلمین نیست؛ خدمتی که یک فهرست نگار به جامعه پژوهش می کند، حقیقتاً از جنس دیگری است.
به راستی هر میزان درباره جایگاه و ارزش حرفه فهرست نگاری نسخ خطی ـ که به حق مادر پژوهش ها لقب گرفته است ـ سخن گفته شود، بی شک و شبهه کم گفته شده است. به قول استاد دکتر جعفریان: «ما باید فهرست‌‌خوانی را میان پژوهشگران جا بیندازیم، ما باید کاری کنیم، تمامی پژوهشگران در همه رشته‌ها، با انتشار یک فهرست برای نسخ خطی، حتماً دقایقی آن را به دست گیرند ولو به صورت تورّق اطلاعات آنها را ببینند …». حقیقتاً کلام نغر و درستی است، چرا که نسخه خطی، یک مؤلفه‌ای میان رشته‌ای است و مطالعه این آثار برای کسانی که در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی و انسانی، به خصوص در مطالعات تاریخی تحقیق می کنند، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. بی شبهه، بسیاری از حلقه های مفقوده تاریخی، حوزه‌های مطالعاتی نو، موضوعات جدید، نایافته‌ها ناگفته‌ها، تازه‌ها و همه و همه از دل همین آثار بیرون می‌آید.
در ادامه سلسله فهرست‌های نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی که اخیراً منتشر گردیده است، فهرست جلد چهل و نهم آن کتابخانه عامره است که از سوی دانشمند گرانمایه و محقق پرتلاش، جناب آقای سید جعفر حسینی اشکوری نگارش یافته است. بنای راقم بر معرفی و نقد و بررسی این فهرست نیست، بلکه صرفاً عرض یک خسته نباشید به ایشان و تبریک انتشار این اثر ارزنده و یادآوری چند نکته است.
کسانی که با جایگاه خطیر این نوع آثار آشنا هستند، به خوبی میدانند، فهرست‌نگاری نسخ خطی، یک فرایند نسبتاً پیچیده و دشوار است؛ فهرست‌نگاری نسخ خطی، در جای خود گفته شده است که پیش‌نیازهای فراوانی را، بخصوص در زمینه علوم اسلامی و عربیت نیازمند است و اصولاً ارزش هر فهرستی به میزان آشنایی مفهرس به همین پیش نیازهاست. به هر تقدیر فرایند شناسایی نام اثر، نام پدیدآور، استخراج مؤلفه‌های دیگر و اتقان و اطمینان آن ها بر اساس منابع کتاب‌شناختی، خوانشِ پرمشقّتِ برافزوده‌ها و یادداشت‌های پشت‌نسخه‌ای و دیگر ویژگی‌های نسخه‌شناختی و ثبت آنها در فهرست و خلاصه روند نگارش یک جلد فهرست با خون دل‌هایی همراه است و تنها کسانی که دستی بر آتش دارند و این حوزه را تجربه و لمس کرده‌اند میدانند یک فهرست‌نگار، در نگارش یک فهرست با چه مشکلاتی پنجه نرم می کند.
همانطور که اشاره گردید، غرض از نگارش این یادداشت کوتاه، نه معرفی فهرست، بلکه بیشتر توجه دادن پژوهشگران به این نکته است که صرف نظر از آثاری که بین الدفتین معرفی می‌شوند و طبیعتاً ساختار اصلی هر فهرستی را تشکیل می‌دهند؛ هر چند آثار منحصر بفرد و تازه‌یاب نیز می‌توان در میان آثار معرفی شده یافت، مانند همین نسخه خاطرات برهان‌السلطنه دارایی متخلص به برهان، از احفاد عبدالله میرزا دارا (پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار) که تردیدی نیست گنجینه‌ای ارزشمند و منحصر بفرد از تاریخ شهر زنجان در سال‌های ۱۳۲۴-۱۳۲۵ شمسی (زمان حکومت پیشه‌وری در آذربایجان) است؛ اما در کنار اینها، نکاتی نغز در موضوعاتِ دینی، علمی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی، طبیعی، ادبی، اخلاقی، پزشکی، تراجم و … کاملاً منحصر بفرد و گاه بسیار مهم و نفیس نیز دیده می‌شوند که در صفحاتِ آغازین و میانی و انجامین نسخه‌ها نگاشته شده است؛ داده‌هایی که به یادداشت‌های پشت نسخه‌ای یا برافزوده‌ها شهرت دارند.از آنجایی که بر پایه یک سنت دیرین بین مالکان نسخ، یادداشت نویسی بر پشت نسخه‌ها، بر ثبت داده‌های مهم و ارزشمند استوار بوده است، بر این اساس بر پژوهشگران جوان بایسته است، در قالب‌های فردی یا جمعی، یادداشت‌های ثبت شده بر روی جلد، حاشیه، هامش، صفحاتِ آغازین، میانی و انجامین نسخه‌های خطی در ایران یا دیگر کشورها را با استفاده از فهرست‌های موجود و داده‌های آنها در بخش نسخه‌شناسی را در یک بانک داده‌ها ثبت و تا با آنالیز و تجزیه، این داده‌های پراکنده ولی ارزشمند و نفیس را، به نحوی علمی و روش‌شناسانه وارد چرخه پژوهش کنند.
خوشبختانه با اینکه در این اثر ۴۰۰ نسخه خطی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و کردی، مشتمل بر شماره‌های ۱۷۷۱۰-۱۸۱۰۰ به صورت توصیفی معرّفی شده‌اند و طبیعتاً بایستی در مجال و فرصت دیگری به نقد و بررسی این اثر پرداخته شود، اما راقم در لحظاتی که توفیق داشتم این اثر ارزنده را تورقی اجمالی نمایم، متفطّن همین جنبه توجه درخور تقدیر مفهرس گرانمایه در ثبتِ دقیق داده‌ها و یادداشت‌های پشت نسخه‌ای بودم، نکته ارزنده‌ای که به گمان راقم در امر خطیر فهرست‌نگاری کمتر مورد توجه فهرست‌نگاران عزیز قرار می‌گیرد.
با اینکه راقم در این نوشتار کوتاه، بنایی بر معرفی یا احیاناً نقد فهرست حاضر ندارد، اما شاید ذکر یک نکته به صورت عمومی، آن هم به بهانه انتشار این فهرست، خالی از لطف نباشد. آن اینکه،حال که فهرست‌نگاران عزیز، پس از ماه‌ها تلاش طاقت فرسا، مقدمه‌ای برای کارستان خویش می‌نویسند، از آنجا که بر پایه سنت دیرین نگارش، مقدمه اثر، بایستی آئینه‌ای از انعکاس نتایج بدست آمده از جای جای اثر باشد و در واقع مهمترین بخش اثر به شمار می‌رود،چقدر خوب و مغتنم است، عزیزان چکیده‌ای از محتوای اثر را در مقدمه خویش بیاورند، برای نمونه درباره تعداد عناوین، تعداد پدیدآوران و موضوعات یا درباره تاریخ نسخه‌ها، یا مجموعه‌ای که فهرست کرده‌اند، متعلق به چه فرد یا خاندانی بوده است، یا اینکه تعداد نسخه‌های عربی، فارسی، ترکی و کردی و یا لیستی از آثاری که شایسته تصحیح است یا احیاناً نکته‌هایی درباره آنها، یا اشاره به نسخه‌های کهن، یا داده‌ها و تازه‌هایی که به نظر منحصر بفرد هستند یا آثاری که علی رغم تلاش فهرست‌نگار، همچنان مجهول مانده، برای تشویق نسل جوان ذکر شود تا برای شناسایی آثار تلاش نمایند و …. ثبت نمایند؛ حتی به گمان راقم، اگر برای فهرست‌نگاران گرامی مقدور باشد، ذکر آمارها، نمودارها و یا تحلیل‌های آماری و امثالهم اینها کارهای ارزشمندی هستند که شاید بتوانند گوشه‌ای از زحماتِ عزیزان را نشان دهند و بدون تردید در علمیت بخشی به اثر تأثیر بسزایی خواهد داشت. به هر تقدیر دوره ما به عصر اطلاع رسانی و سرعت اطلاعات شهرت دارد و به زعم راقم، اگر مفهرسان عزیز، یک هفته هم برای مقدمه این نوع آثار، در آنالیز داده‌های اثر خود، فرصتی کنار بگذارند، جایی دوری نرفته است و این تحلیل داده‌ها، بدون تردید در روان سازی دستیابی پژوهشگران جوان، که چندان با این نوع آثار آشنایی عمیق ندارند، پرتأثیر خواهد بود، ان‌شاءالله.
برای فهرست‌نگار محترم، جناب آقای سید جعفر اشکوری ـ که با پژوهش‌های ارزشمند خویش در حوزه تراثی، بر گردن تمامی پژوهشگران متون کهن، حقی تام دارندـ ضمن تبریک انتشار این اثر، بهترین‌ها را برایشان آرزو می‌کنیم.
حسین متقی
منبع: بساتین