میراث مکتوب- انتشارات مرکز پژوهش‌ها و اطلاع‌رسانی در مطالعات آسیایی دانشگاه توکیو کتاب «بیاض دفترخانۀ همایونی دولت ایران عصر صفوی» دفتر مُسَوّدۀ ثبت و دستور دبیری نگارش نامه‌های دیپلوماتیک را منتشر کرد. این اثر با پژوهش، تصحیح و توضیحات منصور صفت‌گل، استاد تاریخ دانشگاه تهران و پژوهشگر مؤسسۀ پیشرفته آسیا دانشگاه توکیو با مقدمۀ کازوئو موری‌موتو منتشر شده است. این اثر، پژوهشی پیرامون روابط خارجی ایران در روزگار صفویان (اروپا، عثمانی، هندوستان و آسیای مرکزی) است.
صفت‌گل در پیشگفتار این بیاض آن را دارای پیشینه خوانده است و اظهار کرده که تصویر آن برای نخستین‌بار در نشریۀ فرهنگ ایران زمین منتشر شده است و برای اولین‌بار متن بیاض حاضر در مقطع دکترای تاریخ توسط زنده‌یاد استاد ایرج افشار تدریس شده است.
به باور این استاد تاریخ، دربارۀ روابط خارجی ایران پیرامون ساختار تشکیلات مربوط به امور خارجی ایران در دورۀ صفویه پژوهشی بسنده انجام نیافته است، هرچند شماری از اسناد دیپلوماتیک به صورت اصل یا متن سواد مکاتبات این دوره نشر یافته و فهرست‌نویسی شده است، اما هنوز دربارۀ اسناد دیپلوماتیک آن روزگار اطلاعاتی در دست نیست.
وی یکی از عوامل اساسی نبود کار پژوهشی بر روی این اسناد را همانا نابودی و پراکندگی بایگانی دولت ایران عهد صفویه می‌داند که در دورۀ سقوط اصفهان و پس از آن روی داد.
بنا به نوشتۀ صفت‌گل، ایرانِ روزگار صفویان تشکیلات دیوانی بسیار گسترده، پیچیده، منظم و دقیقی داشته و تمام مکاتبات اداری این دوران به صورت‌های گوناگون و مطابق با دستورالعمل‌های خاص نوشته، تزیین، ثبت و ارسال می‌شدند.
این استاد تاریخ، دربارۀ سرگذشت نسخۀ بیاض چنین نوشته است: «نسخۀ خطی بیاض دیپلوماتیک سرگذشتی خواندنی دارد. این نسخه به کتابخانۀ دانشمند کتابشناس و نسخه‌شناس معروف ایرانی سید محمدعلی روضاتی تعلق داشته است و در کتابخانۀ شخصی ایشان در اصفهان نگهداری می‌شده است. این نسخه سپس به کتابخانۀ مجلس شورای ملی (شورای اسلامی) منتقل شده است. در همان زمان انتقال این نسخه به مجلس، ایرج افشار نسخه‌ای عکسی از آن را در اتحادیه انجمن‌های علمی-آموزشی معلمان فیزیک ایران در ادامه این گفت‌وگو منتشر کرد و در سال‌های بعد نسخه عکسی خود را به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران اهدا کرد و تا سال‌ها این نسخه و چاپ عکسی آن بدون هیچ‌گونه بررسی تازه‌ای باقی ماند. تنها نسخه خطی این بیاض که تا کنون شناخته شده است همان نسخه متعلق به دانشمند نسخه‌شناس سیدمحمدعلی روضاتی است.
در پژوهش‌های نسخه‌شناسی و نیز در شیوۀ کار فهرست‌نویسان نوعی از انواع نسخه‌های خطی، جنگ و مجموعه و پاره‌ای از آن ها به عنوان منشآت دسته‌بندی می‌شوند. در این گروه از نسخه‌های خطی به طور معمول مکتوبات گوناگون بنابر الگوی خاصی گنجانده می‌شدند گاه این مجموعه‌ها متعلق به یک منشی سرشناس بودند و گاه توسط منشیان و دیگر علاقه‌مندان فراهم می‌آمدند که می‌توانست ترکیب از پیش‌نویس نامه‌های نوشته شده از همان منشی و نقل مکتوباتی از دیگر منشیان و نویسندگان مشهور باشد. در این بیاض رسم معمول درج نام و عنوان پادشاه در بیرون از سطر رعایت شده است.
صفت‌گل درج مسوّده‌ها و چگونگی آن در این بیاض را مانند بیاض دفتری منشی‌الممالک می‌داند، چراکه متن نامه‌ها در آن بیشتر کامل و شامل همه جزئیات هستند. افزون بر آن همه جزئیات مربوط به نوشتن متن نهایی شامل نوع کاغذ، خط، مهر، تزیینات، نوع جوهر طلاکاری، جای نام فرمانروایان و خوانین و دیگر موارد با دقت تمام انجام شده است.
بیاض کنونی برای بررسی و پژوهش دربارۀ کارکرد دستگاه دیوان اعلی در حوزۀ تحریرات دیوانی بسیار باارزش است. بخش قابل توجهی از محتوای این بیاض دستورالعمل، اصول و قواعد تحریرات دیوانی است. این توصیفات در جاهایی کاملاً منحصر به فرد هستند. در بیاض حاضر توصیف‌هایی کامل از جزئیات مربوط به صورت ظاهری مکتوبات دیپلوماتیک به دست داده می‌شود که گاه این جزئیات مربوط به وضع ظاهری نامه هستند.
بیاض دفترخانۀ همایونی دولت ایران عصر صفوی شامل پنج بخش است. مکتوبات و دستورالعمل‌های آماده‌سازی نامه‌های عثمانی بخش نخست این بیاض است. مکتوبات و آماده‌سازی نامه‌های هندوستان، ماوراءالنهر، نامه‌های سیام (ماچین) و اروپا دیگر بخش‌های این بیاض هستند که همگی شامل مکتوبات به پادشاهان آن کشورها و دریافت جواب از سوی آنهاست. متفرقات، کتابشناسی و نمایه عناوین پایانی این اثر هستند.
انتشارات مرکز پژوهش و اطلاع‌رسانی در مطالعات آسیایی «بیاض دفترخانۀ همایونی دولت ایران عصر صفوی» با پژوهش منصور صفت‌گل، استاد تاریخ دانشگاه تهران را در سال جاری میلادی ۲۰۲۳ منتشر کرده است. نسخه‌ای از این اثر از سوی مؤسسۀ مذکور به میراث مکتوب اهدا شده است.
[1]
مریم مرادخانی