میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به عنوان سیصد و هفتاد و هفتمین اثر از آثار خود کتاب «رساله در اصول و قواعد خطوط» اثری از مؤلفی ناشناخته در سدۀ نهم قمری به کوشش علی صفری آققلعه را منتشر کرد. این اثر با نسخه‌های تحریر فتح‌الله بن احمد سبزواری مقابله شده است.
این رساله از ارزشمندترین متون قدیم در آموزش خوشنویسی به زبان فارسی است که متأسفانه از نام نویسندۀ آن آگاهی نداریم اما می‌دانیم که در حدود اواسط سدۀ نهم هجری نگاشته شده است. در این رساله شیوۀ نگارش حروف مفرده و ترکیبات حروف در خطوط اصول (خطوط شش‌گانه) و به ویژه خط ثلث به مخاطبان آموزش داده شده و بخشی از پایان اثر نیز به آموزش نگارش مفردات دو خط تعلیق (به شیوۀ تاج‌السّمانی) و نسخ تعلیق به شیوۀ رایج در نیمۀ نخست سدۀ نهم هجری اختصاص یافته؛ بنابراین شامل آموزش هشت قلم است.
[1]
به گفتۀ آققلعه این متن و نمونه‌های آموزشی حروف مندرج در آن، حتی امروزه نیز برای آموزش خطوط ستّه و به ویژه قلم ثلث کارآمد است. ضمناً از دیدگاه تاریخچۀ خوشنویسی و تراجم خوشنویسان نیز آگاهی کمابیش ارزشمندی در آن دیده می‌شود چنانکه اشاره‌ای به ابن‌اسد ـ استاد ابن‌بوّاب در خوشنویسی ـ در آن دیده می‌شود و لذا در مقدمه به ارائۀ اطلاعاتی از زندگی ابن‌اسد و معرفی یک نسخۀ بر جای مانده به خط او پرداخته شده است.
صفری آققلعه بعد از مقدمه که شامل اهمیت این رساله و اشاراتی به چاپ کنونی آن است به متن خود اثر پرداخته است.
پس از خطبه، مقدمه‌ای سه فصلی در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. فصل نخست آن در بیان فضلیت این فن و ابتدای ظهور آن است. فصل دوم در اسباب کتابت آمده و فصل سیم در بیان قلم تراشیدن و گرفتن و بر دُرج نهادن است. در این بخش چنین آمده است: «باید که قلم را به سه انگشت گیرد و انگشت وُسْطی را به مقدار یک جو از سبابه و ابهام درگذراند، و قلم سست نباید گرفت و بسیار محکم نیز نباید گرفت، بلکه متوسط باید؛ چه سست گرفتن قلم، سبب ضعف و اضطراب خط گردد و بسیار محکم گرفتن سبب خشکی خط و انفکاک آن».
«در بیان مفردات» باب اول است و نگارندۀ ناشناس «در مرکبات» را در باب دوم آورده است. «خواص خطوط» نام باب سیم است. «در خواص نَسخ» و «در خواص توقیع و رقاع» دو فصل این باب است.
نگارنده در خاتمه به «نسخ تعلیق و بیان مفردات آن» و «در مفردات تعلیق» پرداخته است.
تعلیقات و نمایه‌ها شامل آیه، احادیث و کلمات بزرگان، اشعار، اقوام و گرو‌ه‌ها و نیز جای‌ها و اصطلاحات خوشنویسی و همچنین اوزان دیگر بخش‌های پایانی این کتاب است.
«رساله در اصول و قواعد خطوط» به کوشش علی صفری آققلعه از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به قیمت ۱۵۰ هزار تومان منتشر شده است.
این اثر در فروشگاه انتشارات توس عرضه می‌شود، همچنین علاقه‌مندان برای دربافت اطلاعات بیشتر دربارۀ این اثر می‌توانند با شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ تماس حاصل کنند.
مریم مرادخانی