میراث مکتوب- کتاب «تاریخ صفویه به روایت سنگ‌نبشته‌ها» به اهتمام دکتر سید سعید میرمحمدصادق از سوی انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن منتشر شد. کتاب حاضر مجموعه‌ای است از متن بیش از یکصد سنگ‌نوشته حکومتی به زبان فارسی، غالبا از عصر صفوی، یعنی از قرن‌های نهم تا دوازدهم هجری. این سنگ‌نوشته‌ها که از منابع مختلف پراکنده به ترتیب تاریخ گردآوری شده‌اند، فرمان‌های حکومتی، وقف‌نامه‌ها یا یادبودند و به دلیل تصویر دست اولی که از اوضاع اجتماعی و تعاملات حاکمیت با مردم در عصر صفوی به دست می‌دهند از منابع جانبی مهم برای مطالعۀ تاریخ آن دوران به شمار می‌آیند.
سیدسعید میرمحمدصادق، دانش‌آموخته دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی است و مدیریت طرح و برنامه شبکه جهانی جام جم، سردبیری مجله آیینه میراث، دبیری آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی، دبیری ده دوره جشنواره کتاب و رسانه ملی، مدیر روابط‌عمومی همایش هشتصدمین سال ولادت مولانا و جشنواره شعر فجر، مدیر مرکز پژوهش و معاون پژوهشی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مدیر روابط‌عمومی نخستین همایش بین‌المللی شاعران ایران و جهان، معاون فرهنگی موسسه خانه کتاب، مدیر روابط‌عمومی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران(دوره 21 تا 23) و… را به عهده داشته است. درباره «تاریخ صفویه به روایت سنگ‌نبشته‌ها» با وی گفت‌و‌گویی انجام شده که در ادامه می‌خوانید:
در ابتدا درباره کتاب «تاریخ صفویه به روایت سنگ نوشته‌ها» اطلاعاتی ارایه دهید.
«تاریخ صفویه به روایت سنگ نوشته‌ها» کتابی است درباره فرامین سنگی در دوره صفویه که بر روی سنگ منقور شده و درباره فرامینی است که نیاز بوده تا در سطح جامعه به اطلاع عموم رسانده شود و برای همین این نوع فرمان‌ها بر روی سنگ حک شده و در مکان‌هایی که جلوی چشم مخاطبین قرار می‌گیرد، قرار داده شده است. عمدتا این مکان‌ها مساجد جامع در شهرهای مختلف هستند. کتاب دارای 114 سنگ نوشته است که عمده این فرمان‌ها مربوط به دوره صفویه است و البته سه فرمان مربوط به پیش از صفویه است. از دوره قراقویونلوها که به نوعی مضامین آنها با برخی از فرمان‌هایی که به دوره صفویه مرتبط بوده استفاده شده است. یک فرمان از شیبک خان شیبانی است که به نوعی با تاریخ ابتدای صفویه مرتبط است. یک فرمان درباره طریقت صفویه است در اردبیل که به نوعی به لحاظ مضمون و محتوای تاریخی با دوره صفویه مرتبط است.
عمده این فرمان‌ها در مساجد جامع نگهداری می‌شود، مگر برخی از مساجدی که به دلایلی تخریب یا بازسازی شده است که در این زمان از مسجد جامع به برخی از موزه‌ها منتقل شده است مثل مسجد جامع قهفرخ در استان چهارمحال و بختیاری که دو فرمان سنگی دارا شکوه که در آن مسجد جامع نصب بوده است الان در موزه شهرکرد نگهداری می‌شود. ممکن است برخی از سنگ‌نوشته‌ها هم از بین رفته باشند که من به دو مورد اشاره کردم. مثل فرمانی که در جاده سوادکوه برای تعریض راه خانمی وقف کرده بود یا سنگ‌نوشته‌ای که در یک نسخه خطی در کراسه المعی به آن برخورد کردم و آن را در این کتاب نقل کردم. دیگری مسجد صاحب‌الامر تبریز در گذشته کتیبه‌ای داشته که این کتیبه در زمانی که عثمانی‌ها در تبریز حضور داشتند و مسجد صاحب‌الامر را تخریب کرده بودند، این کتیبه آنجا از بین رفته بود، ولی در برخی از نسخه‌های خطی نقلی از آن بود.
سنگ نوشته‌ها بیشتر حاوی چه مضامینی هستند؟
سنگ‌نوشته‌ها می‌تواند شامل همه موضوع‌ها باشد، از دوران‌های مختلف سنگ‌نوشته‌های مختلفی داریم. یادگار نوشته‌ها، سنگ‌قبرها، بناهای یادبودی جزو سنگ‌نوشته‌ها محسوب می‌شوند. همچنین در برخی مساجد سنگ‌نوشته‌هایی وجود دارد، برخی ادعیه‌ها بر روی سنگ نقل شده است که اینها همه شامل سنگ‌نوشته می‌شود. اما در کتاب «تاریخ صفویه به روایت سنگ نوشته‌ها» منظور ما فرمان‌های سنگی هستند که برای اطلاع‌رسانی به عموم مردم یا مردم یک منطقه صادر می‌شدند. چون در آن زمان وسایل ارتباط جمعی نبود، برای اینکه مردم از فرمانی مطلع باشند، این فرمان‌ها در مساجد نصب می‌شدند، زیرا تاریخ‌دار بودند. سنگ‌نوشته‌ها ممکن است مضامین مختلفی داشته باشند ولی در این کتاب عمدتا فرامین سنگی با مضامین تاریخی جمع شده‌اند.
اسناد سنگی چگونه می‌توانند به پژوهش‌های تاریخی غنا ببخشند؟
سنگ‌نوشته‌ها بنا بر اطلاعاتی که بر روی سنگ درج می‌شود برای پژوهشگر و مورخ دارای اهمیت است. نخستین مورد دارای اهمیت این است که به چه زبانی پیام بر روی سنگ حک شده است. خصوصا این مورد برای کشور ما که دارای تعدد گویش و قومیت هستیم، اهمیت دارد که در دوره صفویه چه زبانی به عنوان زبان معیار قرار گرفته است. سنگ‌نوشته‌ها سند مهمی است که نشان می‌دهد در چهارصد سال قبل در شهرهای مختلف زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و معیار در گستره ایران زمین رواج داشته است. دیگر اینکه این سنگ‌نوشته‌ها به عنوان یک رسانه تلقی می‌شد و کاربرد رسانه‌ای داشته است؛ از نگاه رسانه‌ای می‌توان بر روی این سنگ‌نوشته‌ها کار کرد، این‌سنگ‌نوشته‌ها در کجا نصب شده است، نحوه پیام به چه صورت است. پیام‌دهنده کیست، عموم پیام‌گیرند‌ه‌ها چه کسانی هستند، بخشی است که می‌توانیم در این اطلاعات تاریخی، اجتماعی و رسانه‌ای از آنها بهره ببریم. همچنین این کتیبه‌ها می‌تواند به ما کمک کند تا بفهمیم عمق تاثیر یک فرمان در جامعه چگونه بوده است، نحوه تاثیرگذاری و نحوه عمق‌بخشی یک فرمان را درک می‌کنیم. نحوه نقر فرمان به چه صورت انجام می‌شده، حکاک چه کسی بوده است، نوع خطی که استفاده می‌شد نیز بسیار مهم است یعنی ما به نوعی می‌توانیم از سنگ‌نوشته‌ها به اطلاعات کاتبان و هنرمندان نیز دست پیدا کنیم و هنرمندان گمنام را بشناسیم. خود سنگ‌نوشته‌ها منبع مکمل خیلی خوبی هستند برای دستیابی به اطلاعات در حوزه تاریخی اجتماعی.
بیشتر مضامینی که در این سنگ‌نوشته‌ها کار شده مربوط به زندگی روزمره مردم هست که یا وقفه‌ای در آن ایجاد شده است، یا تظلم‌خواهی شده و حاکمیت به این نتیجه رسیده که به آن تظلم رسیدگی کند و مانع را رفع کند و برای پیشگیری از بروز دوباره آن مانع حاکمیت با یک فرمان عمومی آن را به اطلاع عموم می‌رساند و درون فرمان تاکید شده است که کسی حق ندارد که این فرمان را نادیده بینگارد و لعن شده‌اند کسانی که عمدا این فرمان را از بین ببرند. این نشان می‌دهد که مضامین می‌تواند به ما کمک کند. از این سنگ‌نوشته‌ها ما می‌توانیم به اطلاعات اجتماعی و روابط و تعامل حقوقی و قضایی حاکمیت با مردم دست پیدا کنیم. می‌توانیم با بررسی سنگ‌نوشته‌ها آگاهی پیدا کنیم از حساسیت‌هایی که حاکمان نسبت به امور جاری از زندگی مردم دارند. توجه به افکار عمومی چگونه بوده است. به هر حال اگر افکار عمومی نسبت به موضوعی اعتراضی داشته، ما با بررسی این سنگ‌نوشته‌ها و فرامین می‌فهمیم که حاکمیت تا چه اندازه به افکار عمومی توجه داشته است و سعی می‌کرد جلوگیری کند از تعدی و سختگیری حاکمان جزء حکومتی و اگر متوجه بدعتی توسط یک حاکم محلی می‌شدند خیلی سریع آن را رفع می‌کردند و برای اینکه این بدعت‌ها دوباره رواج پیدا نکند، آن فرمان‌ها صادر می‌شد.
در مضامین این فرمان‌ها که دقت می‌کنیم، نشان می‌دهد که حاکمان تا چه حد جدی بودند و به افکار عمومی توجه داشتند. فرمان‌هایی در منع نوشیدن شراب یا بازی‌هایی که جنبه قمار داشته و از نظر شرعی دارای مشکل بوده است. در مضامین این سنگ‌نوشته‌ها اطلاعات خوبی در مورد برخی از مشاغل وجود دارد. به ویژه مشاغل شهری یا مشاغل روستایی که با شهر در ارتباط است، همچنین به نوعی از مالیات که در برخی از این فرامین به آنها اشاره شده در باب بخشش آن و یا تنوع مالیات‌ها در شهر و روستا یا تنوع مشاغل یکی دیگر از مضامین این سنگ‌نوشته‌ها است. شناخت از طبقات اجتماعی و سیاسی و همچنین آشنایی با ترتیبات اداری و مخاطبان حاکمیتی فرمان‌ها به لحاظ طبقه‌بندی چه افرادی هستند و عموم مردم که مخاطب اصلی هستند و مخاطبان فرعی که این کتیبه‌ها دارند و به عنوان عاملانی که باید به این فرامین عمل کنند. نکته دیگری که مورد توجه قرار گرفته، آشنایی با تقسیمات و اصطلاحات رایج جغرافیایی است، اصطلاحاتی مانند بلده، بلوکات، ولایت، ولایات، میدان، محله و خالصه‌جات. همچنین اصطلاحات مالیاتی همچون تیول، مواجب، همه‌ساله، مقرری، تنخواه، وجوهات تابعه، رصد و رسوم و منافع وزیر و کلانتر و مشاور وزیر و موارد بسیار دیگر از اصطلاحات مالیاتی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
این سنگ‌نوشته‌ها تا چه میزان اوضاع اجتماعی و تعاملات حاکمیت با مردم در عصر صفوی را بیان می‌کند؟
از منابع تاریخی دوره صفوی آنچه که در اختیار ما قرار دارد، متونی است که اطلاعات سیاسی و حاکمیتی را در اختیار ما قرار می‌دهد، یعنی منابع تاریخی دوره صفوی عمدتا منابعی هستند که مانند منابع پیش از خودش توسط منشیانی نوشته شدند که آن منشیان در درون دربار بودند و عمدتا وقایع رخدادهای دربار و وقایع سیاسی و آنچه که در راس حاکمیت یعنی حول محور شاه و بعد از شاه درباریان مرتبط با راس هرم قدرت وقایع‌نگاری می‌شده است. پس اطلاعات حوزه اجتماعی را کمتر می‌توانیم از منابع تاریخی دوره صفویه به دست بیاوریم و این فرمان‌های سنگی منابع مهمی به شمار می‌آید برای پژوهش در حوزه تاریخ اجتماعی و پژوهش در حوزه فرودستان جامعه در دوره صفوی و همچنین پژوهش در حوزه کسب و کارها و درآمدها و اخذ مالیات‌ها و اینکه چه رابطه‌ای بین شهر و روستا بوده و دیگر اینکه حاکمیت برای حضور در عمق جامعه از چه زمینه قدرتی استفاده می‌کرده است. پس این سنگ‌نوشته‌ها به طور مشخص به ما کمک می‌کند تا از عمق جامعه در دوره صفویه با خبر شویم.
نحوه انجام کار به چه صورت بود و در چه مدت زمانی انجام گرفت؟
نحوه انجام کار عمدتا تحقیق کتابخانه‌ای است، یعنی من عمده این فرمان‌ها را از کتاب‌ها استخراج کردم، یعنی از مجموعه کتاب‌هایی که در حوزه جغرافیای تاریخی و شهرها نوشته شده و یا گزارش‌های باستان‌شناسی که ارایه شده است، استخراج کردم. در مرحله دوم بیشتر سفرنامه‌ها را دیدم زیرا برخی از سفرنامه‌نویسان نیز نقلی از این کتیبه‌ها را داشتند. مانند اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع‌الشمس برخی از این کتیبه‌ها را کامل گزارش کرده است و به نوعی مخاطب می‌تواند اطلاعاتی از آن به دست بیاورد یا میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه خود فرمانی را که در مسجد جامع لاهیجان نصب شده، گزارش کرده است. غیر از این دو مورد برخی از نسخه‌های خطی در حواشی خود یادداشت‌هایی دارند که بعضا اشاره به بعضی از این سنگ‌نوشته‌ها شده که چند مورد به همین صورت نقل شده است. به یکی دو مورد هم به صورت میدانی دست پیدا کردم و البته بعد که جست‌و جو کردم به اطلاعات مکتوب هم دست پیدا کردم. مثل کتیبه شیبک خان که آن را در موزه فردوسی دیدم از آن عکس گرفتم و بعد متوجه شدم که مقاله‌ای در باب این کتیبه نوشته شده که از آن استفاده کردم و در منابع به آن ارجاع دادم. برخی دیگر را دوستانی که در این زمینه مشغول فعالیت هستند، به من معرفی کردند. مثل دو کتیبه‌ای که در موزه شهرکرد نگهداری می‌شود، البته مضامین این کتیبه‌ها نیمه خوانده شده بود که من مضمون آن را از منابع عصر صفویه پیدا کردم و در کتاب قرار دادم.
ساختار کتاب بر اساس دوره‌های حکومتی شاهان صفوی است. غیر از پیشاصفوی که مربوط به دوره جهانشاه قراقویونلو است، از دوره شاه اسماعیل اول شروع می‌شود تا شاه طهماسب دوم، به صورت دوره‌های تاریخی، هر کتیبه بر اساس سال به ترتیب حکومت هر شاه و حکومت هر شاه بر اساس تاریخ مرتب درج شده و سعی شده اطلاعات جنبی که این کتاب نیاز دارد در این یادداشت‌ها به آن اشاره شود. مثل معرفی برخی از مشاهیر یا مفاخر و یا اصطلاحات جغرافیایی که خاص دوره صفویه است و اکنون مورد استفاده نیست ولی می‌تواند در حوزه جغرافیای تاریخی برای ما مهم باشد. اصطلاحات مالیاتی و همچنین آیات و احادیثی که در مضامین فرمان‌ها در آن دوره بوده، استخراج شده است. در انتهای کتاب یک نمایه کامل استخراج شده در باب همه اطلاعاتی که در کتاب هست و برای پژوهشگر حوزه تاریخ و سایر حوزه‌ها این اطلاعات مفید است. این نمایه حتی رنگ‌ها، بازی‌ها، اصطلاحات اداری و مالی را در بردارد. همچنین یک واژه‌نامه نیز در انتهای کتاب کار شده و به شرح واژه‌های مشکل پرداخته شده است.
چه پژوهش‌های دیگری در دست تالیف و بررسی دارید، لطفا در این باره هم اطلاعاتی ارائه بفرمایید.
به زودی کتاب دیگر من به نام «قصص الخاقانی ولی قلی خان شاملو» را انتشارات سروش و نگارستان اندیشه به صورت مشترک چاپ می‌کنند و پخش آن از نیمه دوم فروردین آغاز خواهد شد. این کتاب به نوعی تاریخ سلسله‌ای است از روزگار صفوی که از ابتدای صفویه تا پایان شاه عباس دوم به همراه یک تذکره بسیار ارزشمند را دربرمی‌گیرد که در انتهای کتاب قرار گرفته است. کتاب دیگری دارم به نام «بیاض مکاتیب عصر صفوی» که تا آخر خرداد چاپ و پخش آن شروع می‌شود. کتاب«بیاض مکاتیب عصر صفوی» بسیار مهمی است شامل 240 نامه درباره روابط خارجی صفویه با همسایگان مختلفش و حتی همسایگان بسیار دور، چون نامه‌هایی داریم که حتی به حاکمان سین کیانگ در چین هم نوشته شده است. ارزش دیگر این کتاب این است که برای نخستین بار اطلاع از آرایه‌های پیرامونی نامه را هم در برمی‌گیرد. چگونه از آرایه‌ها در نامه‌ها استفاده شده است، مثلا نامه‌ها گل‌اندازی می‌شد، طغری به چه صورت شکل داده می‌شد، کاغذ از چه بوده، رنگ جوهر به چه صورت بوده است، اندازه نامه‌ها به چه صورت بوده است، نامه‌ها در چه جعبه و پوششی قرار می‌گرفته است، اینها اطلاعاتی است که برای اولین بار از طریق این بیاض از آنها مطلع خواهیم شد. کتاب دیگر «لطایف‌الاخبار» است که به همراه بیاضی از مکاتیب صفویه توسط بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار چاپ خواهد شد. کتاب «لطایف‌الاخبار» کتاب بسیار مهمی است که درباره محاصره چهار ماهه شهر قندهار توسط سپاه دارالشکوه و اینکه سپاه گورکانیان هند که دارالشکوه به نمایندگی از شاه جهان این شهر را محاصره کرده و مقاومت چهار ماهه ایرانیان در این شهر مورد بررسی قرار گرفته که بسیار مهم است. ما اطلاعات خیلی جالبی در حوزه تاریخ نظامی از طریق این کتاب می‌توانیم به دست بیاوریم. چگونه شهر محاصره می‌شود، چگونه مقاومت انجام می‌گیرد، حملات و تهاجم چگونه خنثی می‌شود و چگونه در طی چهار ماه ایرانیان آن محاصره‌کنندگان را شکست می‌دهند و پیروز از محاصره خارج می‌شوند.
کتاب دیگری در دست کار دارم با عنوان «فتوحات صفویه در جنوب ایران و خلیج‌فارس» درباره دو فتح‌نامه و یک جنگنامه است. دو فتح‌نامه؛ یکی فتح‌نامه از ابن حسین شیرازی است درباره فتح لار، بنارو، مینا و بحرین درباره الله وردی خان، سردار بزرگ شاه عباس اول و پسرش امامقلی خان در نواحی جنوب ایران. رساله دیگر با عنوان فتح‌نامه که درباره فتح قشم و هرمز است و سومین رساله این مجموعه جنگنامه قشم است که یک‌بار سال 1374 این را چاپ کرده بودم و ایراداتی بر آن وارد بود که اصلاحاتی انجام شد و این سه رساله با حواشی و یادداشت‌های خیلی کامل و تطبیق با گزارش‌هایی که درباره وضعیت جزایر قشم و هرمز داده شده توسط سفرنامه‌نویسان اروپایی یک کار منسجم و خوبی انجام شده است که امیدوارم مورد توجه ناشران برای چاپ قرار بگیرد. منبع بسیار مهمی است از وقایع جنوب ایران در دوره صفوی و هر سه رساله به نظم است، یعنی به شعر این تاریخ‌نگاری انجام شده است.
طاهره مهری مالفجانی
منبع: ایبنا