خادم میراث مکتوب عضو کوچکی از کمیته ملی حافظۀ جهانی است. همواره در این کمیته اصرار ورزیده ایم که آثاری را از میان هزاران اثر درخور ثبت جهانی، به کمیته حافظۀ جهانی یونسکو معرفی کنیم که معرفی شوندگان نمایندۀ بارز ایران فرهنگی باشند که به زبان فارسی کتاب دارند و یا ذواللسانین بوده یعنی هم به زبان فارسی و هم عربی کتاب نوشته اند مثل ابوریحان بیرونی که التفهیم را هم به فارسی و سپس به عربی نوشت، یا جرجانی که ذخیره خوارزمشاهی را اول به فارسی و سپس به عربی نوشت.
نکته دیگر که باید برای معرفی یک اثر جهانی توجه داشت، نقش، سهم و تأثیر آن در گسترش دانش جهانی است. قطعاً اگر مجال طرح بیشتر آثار در هر سال بود، ایران رتبۀ اول را کسب می کرد. چه صدها دانشمند بزرگ در این سرزمین کهن تمدنی بالیده اند و رشد کرده و نیز چه بسیار نویسندگانی از دنیای غرب که تحت تأثیر اینان دست به تألیف شده و اختراع و اکتشافی را بدون ذکر منابع اصلی، به نام خود درج کرده اند. با این حال طرح و تصویب دو اثر از مواریث مکتوب حوزۀ تمدن اسلام و ایران در سازمان یونسکو، نشان می دهد که چه پیوستگی تاریخی و تمدنی بین دو فرهنگ و تمدن تاریخی ایران و فرهنگ غنی اسلام بوده و از رهگذر این پیوند فرهنگی، چه بسیار دانشها که تولید شده و چه تعداد مفاخر بزرگ ظهور کرده و حتی به اعتراف بزرگان مغرب زمین توانسته تمدن بزرگ بشری را مدیون خود سازد. میراث مکتوب این موفقیت را به همه فرهیختگان ایران تبریک می گوید.
مختصری دربارۀ اهمیت جهانی ذخیرۀ خوارزمشاهی
اسماعيل جرجاني مؤلف ذخیرۀ خوارزمشاهی، در سال 504 هجري قمري، هفتاد ساله و پزشكي حاذق و مجرب بود. وي در آن سال به خوارزم، مركز مبادله جهان اسلام و سرزمين اسلاو سفر كرد و در دربار خوارزمشاه كه مجمع فضلا و دانشمندان بود گرامي داشته شد جرجاني با بهره‌مندي از نعمات دربار قطب‌الدين محمد در همان سال، كتاب خود را كه بيش از ده سال به‌ويژه در روزگار اقامت در مرو نوشته بود تنظيم و تكميل كرد و به نام پادشاه، ذخيره خوارزمشاهي نام نهاد. اين كتاب همان‌گونه كه جرجاني مي‌خواست به مدد دانش و تجربه شخصی او، جامع و دربرگيرنده تمام دانسته‌هاي پزشكي زمان وي بود. جرجاني در ذخيره خوارزمشاهي بارها به كتاب‌هاي طبيبان يوناني، رومي، ايراني و اسلامي پيش از خود و هم‌عصر خويش ارجاع مي‌دهد و مطالبي را به نقل از آنان ذكر مي‌كند. برخي ذخيره جرجاني را بر حاوي زكرياي رازي و قانون ابن سينا برتري مي‌دهند زيرا شيوه مبتني بر آزمون‌هاي مكرر رازي و پراكندگي مطالب او در حاوي و بيان منطقي و گاه دشوار بوعلي را در قانون، در مقايسه با بيان روان و شيواي جرجاني خسته‌كننده مي‌دانند. جامعيت موضوعي و گردآمدن تجربيات و نظريات پزشكان قبلي در كنار دانش و تجربه جرجانی، سبب شد تا در مدت كوتاهي اين اثر یک مرجع مهم علم طب و آموزش پزشکی شناخته شود. جرجانی با وجود تسلط به عربی، ذخیره را برای استفاده فارسی زبانان به فارسی نگاشت ولی در سال‌های پایانی عمر خویش به دليل توجه و تقاضای معاصران خود و برای تسهیل تبادلات علمی، آن را به عربی ترجمه کرد. نسخه نفیس ولی ناقصی از ترجمۀ عربی با عنوان ترجمه الذخیره الخوارزمشاهیه که در سال 545ق کتابت شده است با شماره 113 پزشکی در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.
ذخیره خوارزمشاهی در سال‌های بعد الهام‌بخش برخی کتاب‌های پزشکی بوده است. از آن جمله باید از ذخیره نظام شاهی نام برد. این اثر در سال 2005 میلادی در فهرست حافظۀ جهانی به پیشنهاد کشور آذربایجان به ثبت رسیده است. کتاب جراحی ذخیره کامله را نیز حکیم‌محمد به نام شاه‌صفی (متوفی 1052ق) در مشابهت با ذخیره خوارزمشاهی نگاشته است. همچنین کتاب مرآة‌الصحه در سال 896ق به نام سلطان بایزید عثمانی و بسیاری آثار دیگر که با استفاده از بخشی از ذخیره تألیف شده‌اند.
ترجمۀ تمام یا بخش‌هائی از ذخیره به زبان‌های دیگر نشان از ارزش و كاربرد وسيع اين كتاب در پهنۀ گسترده‌اي از شبه قاره هند تا آسياي صغير و آناتولي، آسياي ميانه و ماوراي قفقاز تا سرزمين‌هاي عربي دارد. اولین ترجمه توسط خود مؤلف به زبان عربي صورت گرفت. از این اثر تا کنون ترجمه به زبان‌هاي عبري ، اردو و تركي(1574 م.) شناخته شده است.
***************************************************
1 – نسخه ناقصی از ترجمه عبری به شماره 1169 در سال 1866 توسط زوتنبرگ در فهرست کتابخانه ملی پاریس معرفي شده است. ذخیره خوارزمشاهی تنها کتاب پزشکی فارسی است که به عبری ترجمه شده است.
2 – از تاریخ ترجمة ذخیره به اردو، اطلاعی یافت نشد ولی این ترجمه به دلیل استفادة فراوان حکمیان هندی در سال 1282ق در هند چاپ سنگی شد و تا زمان حاضر در موسسة طب سنتی همدرد در دهلی نو مورد توجه طبیبان هندی است.
3 – ذخیره دو بار به ترکی ترجمه شده است: شرف‌الدین صابونجوقلو(متوفی 873ق) تمام ذخیره را از فارسی به ترکی ترجمه کرد. بار دوم ابوالفضل محمد بن ادریس دفتری (متوفی 982ق) نه بخش ذخیره را به ترکی ترجمه کرده است.