میراث مکتوب- نامۀ دانشوران ناصری، دایره‌المعارفی الفبایی، تألیف شده در عصر قاجار، در شرح احوال و بیان آثار مشاهیر علم و ادب در جهان اسلام است. بانی این دانشنامه علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاه و چهارمین پسر فتحعلی شاه قاجار بود و پس از مرگ وی نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ محمدحسن خان اعتضادالسلطنه قرار گرفت.
نام این کتاب، چنانکه از دیباچۀ آن پیداست، نامۀ دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را ناصر الدین شاه بر آن نهاده است.
بانی تألیف و انتشار نامۀ دانشوران ناصری، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاه و چهارمین پسر فتحعلی شاه قاجار و اولین وزیر علوم (وزارت: ۱۲۷۶-۱۲۹۸) در این عصر بود که ناصر الدین شاه او را به این کار مأمور کرد.
اعتضادالسلطنه برای این کار و انتخاب نویسنده، دستور داد فرمان شاه را به حاکمان ولایات ابلاغ کنند تا اطلاعات راجع به علمای هر منطقه به‌طور مستند گردآوری شود. همچنین جمعی از فضلا و نویسندگان برجسته را، که برای تدوین این اثر مایل به همکاری بودند، فراخواند و پس از مصاحبه و امتحان، ۴نفر را که واجد شرایط بودند انتخاب کرد و تألیف این کتاب را برعهدۀ آنان گذاشت. نویسندگان منتخب عبارت بودند از شمس العلما شیخ محمدمهدی عبد رب‌آبادی(درگذشت۱۳۳۱ش)، میرزا ابوالفضل ساوجی(درگذشت۱۳۱۲ش)، ملا عبدالوهاب قزوینی معروف به ملاآقا(درگذشت ۱۳۰۶ش) و میرزا حسن طالقانی.
بار اصلی تألیف برعهدۀ عبد رب‌آبادی بود، به این ترتیب که مطالبی را که دیگر مؤلفان گردآوری کرده بودند، ترکیب و تألیف می‌کرد و به نگارش درمی‌آورد. اما با مرگ یا خروج برخی از اعضای انجمن نویسندگان و تنها ماندن عبد رب‌آبادی، بعدها ۳نفر دیگر به این جمع پیوستند، از جمله شخصی به نام غیاث الدین کاشانی که از جلد سوم تا هفتم در تألیف کتاب دست داشت.
کتابتِ نامۀ دانشوران ناصری برعهدۀ میرزا طاهر همدانی خوشنویس و میرزا مهدی آذربایجانی گذاشته شد.
منابع و ویژگی های دانشنامه:
علاوه بر کتابخانۀ شخصی اعتضادالسلطنه، کتابخانه‌ای هم برای تألیف نامۀ دانشوران در اختیار مؤلفان قرار گرفته بود که شخصی به نام آقاسیدعلی کتابدار آن بود.
نویسندگان کار خود را در ۱۲۹۶ش زیرنظر اعتضادالسلطنه آغاز کردند. وی، چنانکه از دیباچۀ نامۀ دانشوران پیداست، برای گردآوری و تألیف شرححالها چارچوب ویژه‌ای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همۀ دانشمندان جهان اسلام، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و لقب یا کنیه مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نامهای مشترک، درج گزیدۀ پرمایه‌ای از اشعار هر شخص و ترجمۀ آنها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست دربارۀ بزرگان دین، از شیعه و اهل سنّت.
همچنین مقرر شد که نویسندگان نوشته‌های خود را به رؤیت اعتضادالسلطنه برسانند تا خطاهای احتمالی آنها را برطرف سازد. اعتضادالسلطنه امور مربوط به چاپ نامۀ دانشوران را به پسر خود، محمدحسن‌میرزا، سپرد.
تألیف نامۀ دانشوران ناصری تا پایان جلد دوم از ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۸، یعنی زمان مرگ اعتضادالسلطنه، زیرنظر وی ادامه یافت و از آن پس، نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ محمدحسن خان اعتضادالسلطنه قرار گرفت و او تا پایان عمر عهده‌دار این امر بود.
شیوه نگارش و محتوا
نامۀ دانشوران ناصری ترتیبی الفبایی دارد و فقط مشتمل بر شرح احوال و آثار اشخاص نامدار حوزه‌های مختلف علوم است. مفاهیم در این کتاب مدخل نشده، هرچند در ضمن بیان احوال اشخاص، دربارۀ پاره‌ای موضوعات و مفاهیم علمی و ادبی و دینی بحث شده است. ترتیب الفبایی در حرف اول اسم اشخاص رعایت گردیده، اما در حرف دوم چندان به آن توجه نشده است. چنانکه گفته شده، اسامی اشخاص بر رسم معمول و به پیروی از کتاب‌هایی مانند تذکرة الحفاظ ذهبی و فوات الوفیات صلاح‌الدین کتبی آورده شده است.
بنای نویسندگان کتاب بر آن بوده که هرجا آیه، حدیث، عبارت یا شعری عربی نقل شده است، بلافاصله ترجمه یا حاصل معنای آن نیز آورده شود. این سبک تألیف گرچه موجب گرانبار شدن کتاب از مطالب فرعی و نالازم شده، اما این فایده را دربرداشته است که ما اینک گزیده‌ای درخور توجه از بهترین اشعار عربی را با ترجمه‌ای خوب و در مواردی عالی در اختیار داشته باشیم، نظیر ترجمۀ قصیدۀ عینیۀ ابن سینا، قصیدۀ نونیۀ ابوالفتح بستی و قصیدۀ تائیۀ صغرای ابن فارض.
نامۀ دانشوران ناصری در صورت چاپ‌شده‌اش تا حرفش بیشتر در دسترس نیست، هرچند محمدتقی بهار در سبک شناسی نوشته است که گویند قسمت‌های دیگر آن هم تألیف شده و به صورت دست‌نویس در کتابخانه‌های خصوصی موجود است. این مقدار چاپ شده مجموعاً ۵۳۹ شرح‌حال را دربردارد و از این تعداد، بیشتر شرححالها راجع به صوفیه و عرفا و سپس، به ترتیب، پزشکان، فقها، ادبا و شعرا و در مرحلۀ بعد به ترتیب راویان، محدّثان، فلاسفه، منجمان، مفسران، مورخان و متکلمان است و اندکی هم به ریاضی‌دانان و قضات اختصاص داده شده است.
در این اثر، در ضمن شرححالها، فواید علمی و ادبی و تاریخی و انتقادی بسیاری، به مناسبت و بی‌مناسبت، آمده است که غالباً ارزشمند و درخور توجه هستند، از جمله تفکیک اسامی مشترک، تصحیح عناوین کتابها، برخی نقدها و نکات ادبی و لغوی؛ مطالبی مستقل در حد یک مقاله در موضوعاتی مانند بحث دربارۀ ظهور یک مجدد در آغاز هر قرن، اصول اعمال فرقۀ ملامتیه، ابن قبه و تعبد به خبر واحد، مناظرات ابن قبه با زیدیه، تحقیق دربارۀ اینکه روز عاشورا مطابق با چه روزی از هفته بوده است، بحثی دربارۀ انواع خطوط و پیدایش و تکامل آنها، برخی فواید جغرافیایی و بالاخره بیان نکاتی در مقایسۀ دستاوردهای علم جدید با یافته‌های دانشمندان اسلامی نظیر ابوریحان بیرونی.
در نامۀ دانشوران ناصری به مسائل و رویدادهای عصری و دانشمندان و فضلای معاصر نیز تا اندازه‌ای توجه نشان شده، از جمله به شرح حال برخی عالمان مشهور عصر قاجار، همچون سیدابراهیم بن سید محمدباقر قزوینی(درگذشت ۱۲۶۴ش)، مؤلف نتایج الافکار و دلائل الاحکام در شرح شرایع الاسلام و حاج زین العابدین شیروانی صاحب بستان السیاحه، یا رویدادهای معاصر نیز پرداخته شده است، از جمله به سبک و سیاق معمول در نگارش خطوط در زمان تألیف کتاب، و اشاره به کسوف ۲۸ شوال ۱۲۹۱ش، مطابق با هشتم دسامبر ۱۸۷۴م و اشاره به برخی عملهای پزشکی جدید در مدرسۀ دارالفنون، مثل عمل سنگ مثانه.
نامۀ دانشوران ناصری به لحاظ نثر فارسی نیز در خور توجه است و از متون باارزش دورۀ قاجار به شمار می‌آید، چنانکه بهار، جلد نخست (چاپ سنگی) آن را از نظر نثر فنی شاهکار خوانده است.
*****
نخستین چاپ این اثر در هفت جلد و به صورت سنگی، به ترتیب، در سال‌های ۱۲۹۶، ۱۳۱۲، ۱۳۱۷، ۱۳۲۰، ۱۳۲۱، ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴ منتشر شد. دو جلد اول آن به شکل مستقل، و مجلدات بعدی در مقدمۀ سالنامۀ دولتی وقت تا حرف ش چاپ شده است. این اثر بعدها در نه جلد در قم (چاپ دوم، ۱۳۷۹ر ۱۳۳۸ش) به اهتمام سید رضا صدر به چاپ رسید. نامۀ دانشوران پس از انتشار مورد توجه و استفادۀ دانشوران و نویسندگان قرار گرفت و از آن پس، در دیگر منابع مرجع و غیرمرجع قرن اخیر، همواره از آن استفاده و به آن استناد شده است.نامۀ دانشوران ناصری را می‌توان نخستین گام برای تألیف دایره‌المعارف به سبک جدید در ایران معاصر دانست؛ این اثر اولین تألیف گروهی در عصر جدید در ایران است که با طرح و اندیشه‌ای مشخص و بودجه‌ای معین و تحت نظارت کامل دولت به وجود آمده و واحد خاصی در وزارت علوم با عنوان «مجلس تألیف نامه دانشوران» تألیف آن را برعهده گرفته است و نیز مدیران ارشد آن، اعتضادالسلطنه و اعتمادالسلطنه، هر دو با معارف اروپایی عصر آشنا بوده‌اند.
منبع: روزنامه اطلاعات