میراث مکتوب – این اثرِ دو جلدی سترگ، که یوزِف فان اِس فروتنانه آن را با عنوانِ فرعی «ملاحظاتی در باب کتابهای مِلَل و نِحَل‌نگاشتی اسلامی» توصیف کرده است، به‌طور حتم از سوی اغلب خوانندگان به عنوان کتابِ راهنمایِ جامعی دربارۀ تاریخ مکتوباتِ مِلَل و نِحَل‌نگاشتی و عقیده‌نگاشتیِ اسلامی ارج نهاده خواهد شد.
این کتاب، همتائی شایسته برای دیگر کتابِ ماندگار فان اِس، یعنی کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری به ه‌شمار می‌آید، اثری که هم‌اکنون در این زمینه، به عنوان مرجعی اصلی مورد اعتنای گستردۀ محقّقان و دانش‌پژوهان است. فان اِس در این کتاب، تحقیق خودش را با تحلیلی در خصوص تاریخ نخستینِ حدیث مشهور ِتقسیم اسلام [کذا] به هفتاد و دو فرقه آغاز می‌کند. او سرگذشت بعدی این حدیث را در سرتاسر بخش اصلی کتاب، یعنی بحث در باب متون مِلَل و نِحَل‌نگاشتی اسلامی و نویسندگان آنها برحسب ترتیب زمانی از آغاز تا عصر حاضر، پی می‌گیرد. بسیاری از این آثار هنوز تصحیح و منتشر نشده است و فان اِس به نُسَخ خطّی آنها رجوع کرده، و از وجود برخی دیگر از آنها نیز هیچ اطّلاعی در دست نیست. در بخش آخر کتاب، او مِلل و نِحل‌نگاری اسلامی را به عنوان یک گونۀ ادبی بَر‌می‌رسد و در باب معنای بعضی از اصطلاحات فنّی به‌کار رفته در آن تحقیق می‌کند و زمینۀ اجتماعی _ تاریخیِ مِلل و نِحل‌نگاریِ اسلامی را به بحث می‌گذارد.
متن کامل این مقاله نوشتۀ ویلفِرد مادِلونگ (دانشگاه آکسفورد) برگردان حمید عطائی نظری را که در شمارۀ جدید آینۀ پژوهش منتشر شده است اینجا [1] بخوانید.